پژوهش خبری صدا و سیما: جنبش عدم تعهد، 27 شهریورماه جاری هفدهمین اجلاس سران را به ریاست ایران و با شعار « صلح، حاکمیت و همبستگی برای توسعه» برگزار کرد. مطابق اساسنامه قرار بود ایران ریاست جنبش را شهریور سال گذشته به ونزوئلا واگذار نماید، اما به جهت مشکلات داخلی ونزوئلا، این کشور یک سال دیرتر ریاست را تحویل گرفت. به بهانه برگزاری این اجلاس، در مطلب پیش رو به روابط متقابل جنبش عدم تعهد و جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است.

 عضویت ایران در جنبش عدم تعهد

ایران در سال 1955 در کنفرانس باندونگ که نطفه تشکیل این جنبش بود، شرکت کرد، اما به دلیل عضویت در پیمان بغداد و بعد سنتو به بلوک غرب متعهد شد و از حضور در کنفرانس بلگراد در سال 1961 و عضویت در جنبش عدم تعهد بازماند. با پیروزی انقلاب اسلامی و خروج ایران از هم‌پیمانی با غرب،‌ جمهوری اسلامی ایران خواهان عضویت در جنبش شد که در نهایت شهریور سال 1358 در کنفرانس ششم در هاوانا (پایتخت کوبا) به عنوان 88 امین عضو جنبش کشورهای غیر متعهد پذیرفته شد.

- موضع‌گیری‌های جنبش در مسائل مربوط به ایران یا مورد علاقه ایران

ـ میانجیگری در جنگ ایران و عراق و حمایت از قطعنامه 598

ـ‌ محکوم کردن حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در تیر 1367

ـ حمایت از ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

ـ حمایت از مردم فلسطین و مخالفت با مذهب ستیزی و نژادپرستی

اقدامات جنبش عدم تعهد در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران

1. تشکیل کمیتة حسن نیت مرکب از نمایندگان کوبا، یوگسلاوی، الجزایر، زامبیا، هند، پاکستان و سازمان آزادیبخش فلسطین

2. حضور نمایندگان هیئت در ایران و عراق برای ایجاد تفاهم بین دو کشور

3. تشکیل جلسه وزیران خارجه کمیته در بلگراد، پایتخت یوگسلاوی، برای رسیدگی به موضوع جنگ و ممانعت عراق از ادامه کار کمیته حسن نیت به بهانه حضور الجزایر در این کمیته

4. صدور قطعنامه و درخواست از ایران و عراق برای خودداری از « هرگونه تهدید جدید یا توسل به زور در مناسبات»

5. مخالفت عراق با خواست ایران ( اجرای عهدنامة 1975 الجزایر در خصوص اروندرود، تعیین تاریخ و مدت زمان لازم برای عقب‌نشینی و قبول ماهیت خصومت‌آمیز بودن حمله عراق) و شکست کمیته حسن نیت در انجام ماموریت خود

6. انتقاد ایران از سکوت سه‌ماهة جنبش درباره تجاوز عراق علیه ایران در اجلاس دفتر هماهنگی جنبش در نیویورک (دسامبر 1980 -آذر 1359) 

7. پذیرش درخواست ایران برای تغییر محل کنفرانس هفتم سران جنبش عدم تعهد (بغداد) در سپتامبر 1981 (شهریور 1360) و انتقال آن به دهلی نو

8. رد پیشنهادهای کمیته منتخب جنبش عدم تعهد برای توقف جنگ از سوی ایران به دلیل نادیده‌گرفتن حقوق جمهوری اسلامی ایران

9. درخواست از ایران و عراق برای پایان دادن به جنگ در اجلاس دهلی نو (1361- 1983)؛ پاسخ ایران: صلح عادلانه، واقعی و شرافتمندانه زمانی متحقق می‌شود که نیروهای اشغالگر از تمامی نقاط تحت اشغال خارج شوند؛ خسارات ناشی از تجاوز تادیه شود و متجاوز محکوم و مجازات گردد.

10. اعتراض ایران به عملکرد جنبش در اجلاس دفتر هماهنگی غیر متعهدها در دهلی نو (فروردین 1365- آوریل1986): « پنج سال پس از تجاوز رژیم بعث عراق به قلمرو جمهوری اسلامی ایران، نهضت عدم تعهد هنوز نتوانسته است موضع صحیح و عادلانه‌ای در قبال این تجاوز اتخاذ نماید. برای مردم ایران عجیب نبود که سازمان ملل متحد با نفوذی که کشورهای قدرتمند در آن دارند، دست به موضع‌گیری یک‌طرفه و کاملا غیرمنطقی و غیرعادلانه بزند ولی در مورد نهضت عدم تعهد انتظارات به نحو دیگری بود.»

11. سخنرانی رهبر معظم انقلاب در اجلاس هشتم سران جنبش در حراره (پایتخت زیمباوه- سپتامبر 1986- 14 شهریور 1365): « از جنبش البته توقع نیست که مانند یک پیمان نظامی وارد معرکه شود، لیکن این انتظار است که شجاعانه و صادقانه از حق و از مظلوم و قربانی تجاوز و سلطه‌طلبی دفاع کند. صلح به‌طورکلی و به‌ویژه برای منطقة حساس ما یک انتخاب نیست، یک ضرورت حیاتی است. ما چاره‌ای جز این نداریم که با مجازات قطعی رژیم متجاوز، جنگ‌افروز و باجگیر عراق، برقراری و استحکام چنین صلحی را در منطقه تضمین کنیم.»

12. رد بیانیه جنبش از سوی ایران:‌ در بیانیه به مسئولیت عراق در آغاز و ادامة جنگ اشاره‌ نشده و به عنوان مسئول این جنایت بزرگ بین‌المللی محکوم نشده است، دعوت به اتخاذ سیاست مماشات با متجاوز در شأن جنبش عدم تعهد نیست، به نقض مقررات متعدد بین‌المللی از جانب عراق از جمله کاربرد مکرر سلاح شیمیایی اشاره‌ای نشده است و بیانیه کمیته سیاسی به ‌هیچ ‌وجه بیانگر واقعیت جنگ نیست و بنابراین از نظر جمهوری اسلامی ایران قابل پذیرش نمی‌باشد. 

13. حمایت جنبش از قطعنامه 598 و نامه ولایتی، وزیر امورخارجه وقت به رئیس جنبش عدم تعهد: « نهضت عدم تعهد ضمن محکومیت این تجاوزات، اقدامات لازم و بازدارنده را در مواجهه با چنین رژیم متجاوزی به عمل آورد تا بدین‌ترتیب بتواند نقش سازندة خود را در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی ایفا نماید. اقدامات تجاوزکارانة رژیم بعث عراق نه‌ تنها نشانگر واهی ‌بودن ادعاهای گذشتة آن رژیم در خصوص قطعنامه 598 و صلح‌طلبی می‌باشد، بلکه گواه روشنی بر خوی تجاوزگری حاکمان آن کشور و صحت ادله ارائه شده جمهوری اسلامی ایران در این زمینه به شمار می‌رود.» 

جنبش عدم تعهد و مسئله هسته‌ای ایران

1. برگزاری اولین اجلاس مشترک وزرای امور خارجه تروئیکای عدم تعهد و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در تهران و صدور بیانیه مشترک در حمایت از برنامه هسته‌ای ایران- 20/8/1384( 11/11/2005)، تاکید بر حل موضوع هسته‌ای ایران در چارچوب آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

2. برگزاری دومین اجلاس مشترک وزرای امور خارجه تروئیکای عدم تعهد و وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در شهر هرمانوس آفریقای جنوبی و صدور بیانیه مشترک در حمایت از برنامه هسته‌ای ایران- 7/11/1384 ( 27/1/2006)، تاکید بر گفتگو و مذاکره برای حل ‌و ‌فصل موضوعات در اسرع وقت ممکن

3. صدور بیانیه وزرای امور خارجه جنبش عدم تعهد‌ در شهر پوتراجایای مالزی، در حمایت از برنامه هسته‌ای ایران-9/3/1385 (30/5/2006)، تاکید بر اینکه دیپلماسی و گفتگو از طرق صلح‌آمیز به‌منظور پیدا کردن راه‌حلی بلندمدت برای موضوع هسته‌ای ایران باید ادامه ‌یابد و تنها راه‌ حل‌و‌فصل موضوع نیز ازسرگیری مذاکرات بدون هیچ‌گونه پیش‌شرط می‌باشد.

4. صدور بیانیه کنفرانس سران کشورهای عدم تعهد در هاوانای کوبا در حمایت از برنامه هسته‌ای ایران- 25/6/1385 (16/9/2006): در این بیانیه، بر اصول بیانیه وزرای امور خارجه جنبش تأکید شد.

5. حمایت وزرای امور خارجه جنبش عدم تعهد از برنامه هسته‌ای صلح آمیز جمهوری اسلامی ایران- 9/5/1387(با 30/7/2008)، تاکید بر تحقق منطقه خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای و درخواست از رژیم صهیونیستی برای پیوستن بدون قید و شرط و بدون تأخیر به NPT

عملکرد ایران در دوران ریاست بر جنبش عدم تعهد

جمهوری اسلامی ایران شهریور ماه سال 1391 در شانزدهمین اجلاس جنبش در تهران، ریاست را از مصر تحویل گرفت. ایران در دوران ریاست چهار ساله خود بر جنبش عدم تعهد فعالیت‌هایی انجام داد.چگونگی و سطح استفاده جمهوری اسلامی ایران از جایگاه ریاست جنبش عدم تعهد در معادلات منطقه ای و جهانی موضوعی است که توجه کارشناسان را به خود جلب کرده و نظرات مختلفی در مورد آن وجود دارد.

ایران در ریاست عدم تعهد چه کرد؟

- هماهنگی مواضع جنبش و مذاکره با کشورهای توسعه‌یافته بر مبنای مواضع هماهنگ

- هماهنگی گروه‌های کاری پنج‌گانه جنبش و فراکسیون‌های جنبش در شورای امنیت و کمیسیون تحکیم صلح

- ایفای وظیفه نمایندگی و سخنگویی جنبش از طریق ارائه نظرات جنبش در نهادها و مجامع بین‌المللی

- تقویت کادر نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور برای افزایش کارایی و تأثیرگذاری

- تشکیل کمیته راهبردی تحت عنوان کمیته ایده‌پردازی متشکل از کارشناسان وزارت امور خارجه

- برگزاری نشست وزاری امور خارجه کمیته فلسطین جنبش عدم تعهد به منظور بررسی وضع بحرانی مردم فلسطین متعاقب تجاوز نظامی اسرائیل- تیر و مرداد 1393 - در تهران و محکومیت شدید و قاطع جنایات رژیم اشغالگر صهیونیستی

- برگزاری نشست وزرای علوم و فنآوری و نوآوری‌های جنبش عدم تعهد - اسفند 1393- در تهران

- مشارکت فعال جمهوری اسلامی ایران در هدایت و راهبری جنبش عدم تعهد در سازمان‌های بین‌المللی

- نامگذاری روز 26 سپتامبر هر سال به عنوان روز بین‌المللی امحای کامل سلاح‌های هسته‌ای

- بیانیه جنبش عدم تعهد در خصوص رد نقض مصونیت دولت‌ها توسط امریکا

- برگزاری نشست وزرای امورخارجه کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در حاشیه مجمع عمومی

- تشکیل جلسات تروئیکای جنبش عدم تعهد

- تشکیل جلسات تروئیکا با کشورها و گروه‌های مهم منطقه‌ ای و بین‌ المللی

- هدایت و راهبری اقدامات جنبش عدم تعهد در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین

- رهبری گروه عدم تعهد در موضوعات مرتبط با حقوق بشر در شورای حقوق بشر

- انجام اقدامات متنوع با استفاده از ظرفیت مرکز تنوع فرهنگی و حقوق بشر عدم تعهد

- متحد کردن مواضع کشورهای عدم تعهد در زمینه موضوعات مرتبط با خلع سلاح هسته‌ای جهانی و کنوانسیون منع سلاح‌های میکروبی

- اتخاذ مواضع اصولی و دفاع از منافع کشورهای عضو در سازمانهای تخصصی از جمله سازمان بهداشت جهانی

- ایجاد هماهنگی و اتخاذ مواضع منسجم در موضوعات مربوط به سازمانهای بین‌المللی و تخصصی در لاهه

- مدیریت اجلاس‌های عدم تعهد در زمینه تهیه پیش نویس بیانیه نهایی هفدهمین نشست سران جنبش عدم تعهد در ونزوئلا

اقداماتی که جمهوری اسلامی ایران می‌توانست طی دوره ریاستش بر جنبش غیرمتعهدها انجام دهد:

ـ پیگیری اختصاص یک کرسی دائمی در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای این جنبش

ـ تشکیل نیروی پاسدار صلح در این جنبش به عنوان یک ظرفیت طلایی

ـ نصب ماهواره مشترک برای غیرمتعهدها

ـ تشکیل یک دادگاه در این جنبش برای حل اختلافات کشورهای عضو اقدامات

ـ استفاده از ظرفیت جنبش عدم تعهد به عنوان کارت بازی برای پیشبرد اهداف سیاست خارجی و...

محورهای سخنرانی رئیس جمهور در مراسم واگذاری ریاست اجلاس (اجلاس هفدهم)

- انتقاد از سلطه‌طلبی، رقابت تسلیحاتی و مداخله برخی قدرت‌ها در امور داخلی دیگر کشورها

- استقبال ایران از هر ابتکار عمل مبتنی بر گفتگو برای حل اختلافاتفعالیت جدی جنبش از جمله برگزاری بیش از 460 نشست در نیویورک برای اعلام مواضع روشن غیرمتعهدها در خصوص مسائل مهم جهانی، همچون خلع سلاح، اصلاح ساختار سازمان ملل، حفظ صلح و حقوق بشر در دوره ریاست ایران بر جنبش

- تلاش ایران برای هم افزائی، تحکیم پیوندها و تفاهم درون گروهی، گسترش پیام عدم تعهد و تقویت مواضع جنبش

- پیگیری مذاکرات با شمال

- حل و فصل بسیاری از مشکلات، چالش‌های اساسی و بحران‌های جدی موجود با پیروی از اصول عدم تعهد

- پایبندی ایران به دفاع از جنبش‌های حق‌طلبانه جهان

- عدم مسئولیت‌پذیری قدرت‌های بزرگ در حوادث ناگوار در سوریه، یمن، عراق و لیبی

- ناکامی جامعه جهانی در اعاده حقوق زیرپاگذاشته شده ملت فلسطین و خاتمه دادن به اشغالگری

- سهم قدرت‌های بزرگ در استمرار فقر، خشونت،کشتار، جنگ و آوارگی میلیون‌ها نفر در کشورهای در حال‌توسعه

- ناامیدی از قدرت‌های بزرگ برای کسب امنیت، توسعه و پیشرفت

- زیر پا گذاشتن اصول اولیه جنبش و حمایت از تروریست‌ها از سوی معدودی از کشورهای عضو

- نقش مؤثرحمایت قاطع کشورهای عدم تعهد از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران در تضمین حقوق مشروع هسته‌ای ایران و کشورهای در حال توسعه و همچنین به نتیجه رسیدن مذاکرات

- استقبال ایران از راه‌حل سیاسی برای خاتمه بخشیدن به بحران در کشورهای جنگ‌زده منطقه

- آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای همکاری گسترده و فعال با اعضای جنبش عدم تعهد

کلام آخر

جمهوری اسلامی ایران بعد از پایان جنگ سرد، بارها بر ضرورت ایفای نقش فعالتر جنبش عدم تعهد برای مشارکت در اصلاح ساختار و نظم کنونی نظام بین‌الملل، تاکید کرده است. ایران انتظار دارد جنبش عدم تعهد جهت برقراری صلح و امنیت بین‌المللی برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی‌ثباتی پیشگام شود و مبارزه با گسترش تسلیحات کشتار جمعی را در اولویت قرار دهد. موضوع دیگر تلاش برای اصلاح ساختار شورای امنیت به عنوان ساختاری غیرمنطقی، ناعادلانه و غیر دموکراتیک و نیز حل موضوع فلسطین است که می‌تواند صلح و آرامش را در منطقه و جهان حاکم سازد. با این حال باید این نکته را در نظر داشت که این جنبش به واسطه وابستگی بیشتر اعضای آن به قدرتهای بزرگ، تاکنون نتوانسته است آنگونه که بایسته و شایسته است به رسالت اصلی خود در عرصه بین‌الملل عمل نماید؛ هر چند که در مواردی همچون موضوع هسته‌ای ایران توانست قاطعانه از یکی از اعضای خود حمایت نماید.

پژوهش خبری صدا و سیما//دارابی