چکیده نشست پژوهشی:  شرکت های دانش‌بنیان، مراکز اقتصادی هستند که سودآوریشان بر اساس توسعه دانش و فناوری می ­باشد. به عبارتی دیگر فعالیت این بنگاه ها مبتنی بر سه مؤلفه سودآوری، رقابت‌پذیری و اتکاء بر توسعه دانش و فناوری است. مولفه هایی که پایه های اصلی اقتصاد مقاومتی را تشکیل می دهند. آمارهای رسمی کشور نشان می­ دهد در حال حاضر بیش از 2500 شرکت دانش بنیان در 13 گروه شناسایی و مورد حمایت قرار گرفته است. بر اساس اظهارات مقامات دولتی اقداماتی از قبیل؛ "شناسایی و صدور مجوز برای شرکت های دانش بنیان"، "توسعه شبکه آزمایشگاهی فناوری­ های راهبردی"، "معافیت مالیاتی"، "اعطای تسهیلات"، "گفتمان سازی"، "توسعه دیپلماسی فناوری"، "حمایت­ های کریدور خدمات صادرات"، "برگزاری نمایشگاه"،" تسهیل بازگشت نخبگان علمی به کشور"، "معافیت گمرکی" در راستای احیاء، تقویت شرکت های دانش بنیان انجام گرفته است.

پژوهش خبری صدا وسیما: شرکت های دانش بنیان بر نیروی فکر و خلاقیت فرد یا گروهی استوار شده است. شرکت های بزرگ و دانش بنیان دنیا هیچ وقت کارخانه و خط تولید ندارند. تاسیس شرکت های دانش بنیان در پارک های علم و فناوری به منظور تجاری ساختن ایده ها از نخستین کارهای جدی است که در کشور به منظور عملی شدن تبدیل نوآوری ها به تکنولوژی صورت گرفته است تا به وسیله آنها ‏بتوان اقتصاد دانش بنیان را در کشور نهادینه کنیم. در اقتصاد نفتی یا خام فروشی، یعنی اقتصادی که پایه آن فروش ‏ذخایر زیرزمینی است نمی توان برای تمام اقشار جویای کار، بویژه فارغ التحصیلان اشتغال زایی کرد. به همین دلیل است که این شرکت ها در اسناد بالادستی مثل اقتصاد مقاومتی از اهمیت خاصی برخوردار است. پایه اصلی اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش بنیان است. هر چند تاسیس چنین شرکت هایی گامی مثبت در این زمینه به شمار می آید اما هنوز وجود محدودیت هایی بر سر راه اقتصاد دانش بنیان وجود دارد. این نوشتار نگاهی به تلاش های اخیر معاونت ‏علمی و فناوری ریاست جمهوری در حوزه شرکت های دانش بنیان دارد. همچنین به طور اجمالی چالش ها و موانع مورد بررسی قرار گرفته است. بخشی از اطلاعات این نوشتار، ماحصل نشست تخصصی این اداره با ‏"سید محمد صاحبکار خراسانی، سرپرست امور شرکت ها و موسسات دانش بنیان معاونت ‏علمی و فناوری ریاست ‏جمهوری" است.

* ضرورت ها

در چند دهه اخیر، شرکت های مطرح دنیا عمدتا شرکت های نفتی بودند؛ شرکت هایی که دارایی آنها، ‏مخازن نفتی بود و ثروتمندترین افراد دنیا هم افرادی مانند سلطان برونئی بودند که شرایط مشابهی داشتند. ولی در حال حاضر10 شرکت مطرح دنیا، شرکت های دانش بنیان هستند؛ شرکت هایی مانند اپل، فیس بوک، اینتل ‏و مایکروسافت. ثروتمندین افراد دنیا هم افرادی مانند بیل گیتس هستند.‏

در سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، روند تحولات در حوزه علم و فناوری بدین صورت بود که ابتدا طرح ریشه کنی بی سوادی صورت گرفت. سپس موج افزایش دانش آموزان و کاهش برخی معضلات مرتبط مانند ‏مدارس چند شیفته بود. سپس موج افزایش دانشجویان و توسعه آموزش عالی رخ داد. سپس از این ظرفیت ‏کشور در حوزه پژوهش (توانایی حل مساله) استفاده شد و الان در دهه 90 این انتظار وجود دارد که از این ‏ظرفیت در حوزه اشتغال استفاده شود.‏ لیکن علیرغم این تحولات مثبت در حوزه علم درآمد سرانه ایران در این رهگذر بسیار ناچیز است.

اقتصاد دانش بنیان، استفاده از علم و فناوری در حوزه اقتصاد است یعنی افراد با استفاده از تخصص خود و ‏با تکیه بر فناوری، کارآفرینی کنند. به عبارتی اقتصاد دانش بنیان، نقطه تلاقی علم و اقتصاد است.‏ شرکت های دانش بنیان، شرکت هایی هستند که بر مبنای توانمندی های علمی، فعالیت اقتصادی دارند.‏ در این راستا برای حمایت از ساخت داخل، دو ظرفیت قانونی وجود دارد:

الف- پیگیری برای افزایش تعرفه واردات کالاهای ‏دارای مشابه داخل؛

ب- لیست کالاهایی که تولید داخل داریم و واردات کالاهای مشابه خارجی آن ‏ممنوعیت دارد (مصوبه دولت). سازمان بازرسی و دیوان محاسبات به عنوان ناظران عملکرد دستگاه های ‏دولتی باید بر روی این موضوعات نظارت داشته باشند. البته ابزار اصلی و سوم ما برای حمایت از ساخت ‏داخل چانه زنی با دستگاه های دولتی است.‏

- استفاده از ابزارهای تعرفه ای باید با دقت و وسواس خیلی زیادی انجام شود زیرا باید هم مشابه داخلی ‏داشته باشند و هم ظرفیت کافی برای تولید آنها در داخل کشور وجود داشته باشد.‏

* حوزه های کالاها و خدمات دانش بنیان

‏‎در حال حاضر کالاها و خدمات دانش بنیان به 13 گروه تقسیم می­شوند که هر گروه به صورت درخت واره است. این گروه ها عبارتند از:

- فناوری زیستی (غذایی، کشاورزی دامی و گیاهی، صنعتی محیط زیست، زیست فناوری مولکولی)

- فناوری نانو (محصولات و مواد)

- اپتیک و فوتونیک (مواد، قطعات و سامانه ها)

- مواد پیشرفته (پلیمرها، سرامیکها ، فلزات، کامپوزیتها)

- سخت افزارهای رایانه ای، برق قدرت، الکترونیک، کنترل و مخابرات

- فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم افزارهای کامپیوتری

- تجهیزات پیشرفته ساخت، تولید و آزمایشگاهی

- داروهای پیشرفته

- وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی

- هوافضا (پرنده ها، ماهواره ها، موشکها)

- انرژی های نو

- تجهیزات و مواد پیشرفته نفت، گاز و پالایش و پتروشیمی

- محصولات پیشرفته سایر حوزه ها (معدن)

* اقدامات

پنج ویژگی اقتصاد مقاومتی از دید مقام معظم رهبری، عدالت محوری، دانش بنیانی، مردمی سازی، درون زایی و برون ‏گرایی است و اعتقاد داریم که مصداق کامل این 5 ویژگی، شرکت های دانش بنیان هستند.‏ سعی کردیم از تولید هر کالایی که غربی­ها تحریم می کنند، حمایت کنیم تا در داخل کشور تولید شود.

اولین ویرایش قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان سال 86 نوشته شد و تقریبا این قانون از سال 91 ‏وارد روند اجرایی شد. البته اجرای این قانون به صورت جدی از سال های 92 و 93 شروع شد.‏ برخی از اقدامات عبارتند از:

1- شناسایی و صدور مجوز برای شرکت های دانش بنیان:

حدود 2500 شرکت در اقصی نقاط کشور را شناسایی کردیم که توانایی فناورانه قابل توجهی دارند و ‏عمدتا در حوزه هایی مانند نانو، بیو، الکترونیک و ‏IT‏ فعال هستند.‏ براساس آمارهای آنلاین سایت شرکت ها و موسسه های دانش بنیان (‏daneshbonyan.ir‏)، مجموعا 2860 ‏شرکت دانش بنیان داریم که 1700 شرکت نوپا، 858 شرکت تولیدی (متوسط) و 302 شرکت صنعتی ‏‏(بزرگ) هستند. جدول ذیل شرکت های دانش بنیان که مجوز گرفتند در بازه زمانی چهار ساله نشان می دهد.[1]

2- معافیت گمرکی

اواخر سال 92 معافیت های گمرکی شرکت های دانش بنیان از سوی وزیر امور اقتصادی و دارایی امضا و ابلاغ شد.‏ اما پیچ و خم های مختلف مسیر اعطای این معافیتها را تا مرداد 94 به تعویق انداخت.‏ همچنین در سال جاری قرار است شرکت های دانش بنیان برای واردات کالاهای خود در مسیر سبز گمرکی ‏قرار گیرند.

3- معافیت مالیاتی

در سال 94 مراحل اعطای معافیت های مالیاتی اجرا شد. آذر ماه 94 اطلاعات ‏‏1199 شرکت دانش بنیان، به سازمان امور مالیاتی کشور ارسال شد و رئیس سازمان امور مالیاتی، بخشنامه ‏معافیت مالیاتی این شرکت ها را به اداره مالیاتی کل کشور ابلاغ نمود. آمارهای معافیت مالیاتی شرکت های دانش بنیان در سال های اخیر به شرح زیر است:‏

- برای سال مالی 92: 50 شرکت

- برای سال مالی 93: 1300 شرکت (به ارزش حدود 60 میلیارد تومان)‏

- برای سال مالی 94: 2150 شرکت (به ارزش حدود 240 میلیارد ‏تومان)

شرکت های دانش بنیان معافیت های گمرکی هم دارند (ورود کالا از خارج با هدف تحقیق و توسعه) و ‏وارد مسیر سبز گمرکی هم می شوند.‏

4- اعطای تسهیلات

سال 94 میزان تسهیلات مصوب از سوی "صندوق نوآوری و شکوفایی" با هدف تخصیص به شرکت های دانش ‏بنیان چهار برابر شد. در اواخر اسفند سال 94 از 887 طرح با مبلغ مصوب 544 میلیارد تومان حکایت داشت که ‏حدود 150 میلیارد تومان آن پرداخت شده بود. علاوه بر این سال 95، 200 میلیون دلار از محل صندوق ‏توسعه ملی بابت حمایت از شرکت های دانش بنیان به صندوق نوآوری و شکوفایی اختصاص یافت است که با ‏احتساب تعدیه این مبلغ سرمایه صندوق تا انتهای سال 95 به 2033 میلیارد تومان می رسد. همچنین این ‏صندوق اواخر تیرماه 95 نرخ سود تسهیلات را از 12 درصد به 11 درصد کاهش داد.  

5- گفتمان سازی

در سال 94 معاونت علمی و فناوری با همکاری صداوسیما فعالیت های متعددی داشته است. سازمان صدا و سیما براساس تفاهم نامه ای با معاونت علمی و فناوری در راستای ترویج گفتمان علم و فناوری اقدام به برگزاری برنامه های «چرخ»، «اسطرلاب»، «برنامه 626» و «تا ثریا» کرد. علاوه بر این تبلیغ محصولات دانش بنیان ، 40 درصد تخفیف منظور کرد. علاوه بر این، معاونت علمی و فناوری با همکاری مجموعه گام (گفتمان سازی اقتصاد مقاومتی) سال گذشته علاوه بر برگزاری دومین دوره گفتمان سازی اقتصاد دانش بنیان، از حدود 20 برنامه ترویجی در دانشگاه های کشور حمایت به عمل آورد. همچنین سال گذشته ستادی به منظور توسعه فرهنگ دانش بنیان تشکیل شد. پس از آن فعالیت هایی از این دست که در معاونت علمی انجام می شد از طریق این ستاد پیگیری شد.

6- توسعه دیپلماسی فناوری و تفاهم های بین المللی

طی یک سال گذشته معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری با مسئولین علمی کشورهای اتریش، آلمان، افغانستان، ترکیه، چین، روسیه و مجارستان جهت رایزنی علمی دیدار و گفتگو داشت. ماحصل این اقدامات تعیین پروژه های مشترک فناوری و ساخت بین صنایع پیشرفته، عقد تفاهم نامه های مختلف، ایجاد صندوق مالی مشترک با نام «صندوق علم راه ابریشم» و ایجاد «پارک فناوری مشترک بوده است. همچنین خرداد ماه 94 مرکز نانو ایران– چین در شهر سوژو افتتاح شد.

7- حمایت های کریدور خدمات صادرات

شهریور ماه 93 کریدور خدمات صادرات محصولات دانش بنیان (موسسه خدمات فناوری نابازار) با حضور معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به صورت آزمایشی افتتاح شد. در سال 94 در راستای توسعه صادرات محصولات دانش بنیان 736 درخواست به کریدور صادرات رسید که از میان 466 درخواست مورد تایید قرار گرفت. اعزام 46 نفر از 43 شرکت در قالب 3 هیات تجاری به نمایشگاه­های معتبر از جمله نمایشگاه بایوتکنیکای آلمان، مدیکای آلمان وایر شودبی و پذیرش دو هیات تجاری 16 نفره در نمایشگاه تجهیزات و مواد آزمایشگاهی ساخت ایران و جشنواره فناوری نانو با اعتباری بالغ بر 1 میلیارد ریال توسط کریدور صادرات انجام گرفت. همچنین در سال 94 تعداد 36 شرکت برتر در قالب 4 پاویون در کشورهای امارات و آلمان حاضر شدند.

8- برگزاری نمایشگاه

- نمایشگاه ساخت ایران

چهارمین نمایشگاه «تجهیزات و مواد آزمایشی ساخت ایران» در سال جاری در راستای حمایت از ساخت داخل برگزار شد. در این دوره از نمایشگاه که با هدف ایجاد رقابت در بین تولیدکنندگان داخلی و معرفی آنها به بازار مصرف کشور برگزار شد، تعداد شرکت­ها با رشد 25 درصدی مواجه بود و بیش از 10 هزار محصول ارائه شد. در نمایشگاه امسال به خریداران محصولات سطح یک، 50 درصد، محصولات سطح دو، 35 درصد و محصولات سطح سه، 20 درصد تخفیف تعلق گرفت. همچنین برای خریداران بخش خصوصی، مانند سال گذشته تسهیلات لیزینگ با عاملیت صندوق نوآوری و شکوفایی پیش بینی شده بود.

- نمایشگاه بین المللی فناوری و نوآوری

پنجمین دوره نمایشگاه بین المللی فناوری و نوآوری (اینوتکس) خردادماه 95 برگزار شد. در این دوره از نمایشگاه 3 تفاهم نامه با کشور ایتالیا در زمینه هوایی و هوانوردی از سوی معاونت علمی به امضا رسید. در این نمایشگاه 140 نشست تجاری نیز بین شرکت ­های ایرانی و خارجی برگزار شد.

9- تسهیل بازگشت نخبگان علمی به کشور

بازگشت نخبگان علمی مقیم کشورهای خارجی در دستور کار بنیاد ملی نخبگان و شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار دارد. در این راستا تا مرداد 95 بیش از 240 نفر از نخبگان به کشور بازگشتند. معاونت علمی نیز حداکثر به مدت یکسال و تا زمان تعیین تکلیف آنها ماهیانه حقوق استادیار پایه یک به آنها پرداخت خواهد کرد.

10- توسعه شبکه آزمایشگاهی فناوری­ های راهبردی

میزان و کیفیت خدمات ارائه شده از سوی آزمایشگاه­ های عضو شبکه آزمایشگاهی فناوری ­های راهبردی در سال 94، رشدی قابل توجه داشته و بالغ بر 1 میلیون خدمت آزمایشگاهی به ارزش 400 میلیارد ریال به مشتریان ارائه شده است.

در این شبکه تاکنون 29 استان از سراسر کشور، شامل بیش از 314 آزمایشگاه، مجموعاً حدود 5600 تجهیز آزمایشگاهی را در بستر شبکه آزمایشگاهی به اشتراک گذاشته­ اند و این میزان با بررسی درخواست­ های عضویت و تکمیل روند ارزیابی آزمایشگاه ­ها، در حال افزایش است.

* چالش ها و راهکارهای رفع مشکلات

موسسات مالی و اعتباری: بانک های کشور امکان ارائه خدمات مالی مناسب به شرکت های دانش بنیان ندارند و اگر پول باشد هم به ‏این شرکت ها می گویند که وثیقه ملکی بدهید. برای حل این مشکل، صندوق نوآوری و شکوفایی از سال ‏‏86 تاسیس شد که الان بیش از 1000 میلیارد تومان منابع دارد و حدود 700 میلیارد تومان مصوبه کمیته ‏اعتباری صندوق برای وام به این شرکت هاست.‏

قوانین مزاحم: از وزارت صنعت، معدن و تجارت پیگیری کردیم و توانستیم مصوبه ای از هیئت دولت بگیریم که با رعایت ‏مباحث محیط زیستی، شرکت های دانش بنیان بتوانند در محدوده 120 کیلومتری تهران، 50 کیلومتری ‏اصفهان و 30 کیلومتری مشهد و برخی شهرهای بزرگ دیگر که محدوده ممنوعه محسوب می شوند، وارد ‏شوند و استقرار پیدا کنند.

نظام وظیفه: با هماهنگی ستاد کل نیروهای مسلح، امکانی فراهم کردیم که افراد کلیدی شرکت های دانش بنیان به ‏نیروهای مسلح معرفی شوند و به جای سربازی معمولی، سربازی ویژه با انجام پروژه داشته باشند. تا کنون ‏‏120 شرکت توانستند از این مزیت استفاده کنند.‏