با توجه به حساسیت و اهمیت «نفوذ علمی»، شناخت وجوه و اهداف دیپلماسی علمی به عنوان چارچوب رسمی این نوع نفوذ ضروری است. «طیبه محمدی‌پور»، کارشناس مطالعات منطقه‌ای در نوشتار پیش رو ضمن ارائه تعریف و ابعاد دیپلماسی علمی، به اهداف و اهمیت آن در سیاست خارجی دولت‌ها پرداخته است. 

تعریف دیپلماسی علمی

دیپلماسی علمی، زیر مجموعه دیپلماسی عمومی و مبتنی بر اطلاعات و ارتباطات است. این نوع دیپلماسی که متأثر از مؤلفه‌های قدرت و تأمین‌کننده اهداف و منافع آشکار و پنهان دولت‌هاست، بر اساس محتوای متنوع خود (علم و فناوری، حوزه‌های علوم‌انسانی و نظری)، به دنبال ایجاد تغییرات نسبتاً پایدار در توانمندی، باور و نگرش مخاطبان است. در واقع دیپلماسی علمی به مثابه قدرتی هوشمند به تولید قدرت برای دولت‌ها (در ابعاد سخت و نرم) مبادرت می‌ورزد.

اینکه چرا فرایندهای علمی و آموزشی می‌تواند به مثابه ابزاری دیپلماتیک در راستای اهداف دیپلماسی عمومی عمل کند، به ماهیت جهانی و تعاملی علم و دانش باز می‌گردد؛ علم در بستر تعامل ایجاد می‌شود و با استفاده از ابزارهای آموزشی و دانشگاهی توسعه می‌یابد. بنابراین زمانی که توسعه علم و دانش در مجاری دیپلماتیک قرار می‌گیرد و با مؤلفه‌های دیپلماسی نوین که همانا ایجاد ارتباط با دیگر ملل و نفوذ بر آنهاست، پیوند می‌یابد، در مسیر تامین اهداف دولت‌ها خواهد بود.

در چارچوب دیپلماسی علمی، تدوین محتوای علم، تعامل با نخبگان، جذب دانشجویان و پژوهشگران سایر جوامع و همکاری علمی با دیگر کشورها بر عهده دولت هاست. اعطای بورس، ایجاد دانشگاه، تجهیز مدارس و کتابخانه‌ها و ارائه حمایت‌های تحقیقاتی، آموزشی از جمله ابزارهایی است که آنها در این مسیر بکار می‌گیرند. به عنوان مثال دولت آمریکا که از سال های دور تاکنون با ایجاد دانشگاه و استقرار شعب دانشگاه‌های آمریکایی در کشورهای حوزه غرب آسیا، به دنبال نفوذ و تاثیرگذاری است،‌ بعد از 11 سپتامبر رسما هدف دیپلماسی علمی خود را اشاعه دموکراسی و جلوگیری از رشد بنیادگرایی در کشورهای اسلامی، از طریق آموزش رهبران آینده و افراد کلیدی، نخبه و تاثیرگذار بر سیاست های این کشورها اعلام کرده‌است.

وجوه دیپلماسی علمی

اطلاعات و ارتباطات دو وجه اصلی دیپلماسی علمی است. دولت ها در چارچوب اطلاعاتی، ابتکارات، تبلیغات، برندسازی دانشگاهی و علمی و نیز گردشگری علمی، آموزشی را مد نظر قرار می‌دهند. در حوزه ارتباطات نیز علاوه بر بین‌المللی‌سازی آموزش و اجرای برنامه‌های مبادله، ‌اقداماتی را جهت بومی‌ کردن دانش انجام می‌دهند.

در حوزه ارتباطات و تحت عنوان بین‌المللی‌سازی آموزش، حضور دانشجویان و اساتید برای تحصیل و آموزش در کشورهای دیگر فراهم می‌شود. به عنوان مثال در سال 2009 آمار دانشجویانی که خارج از کشورشان تحصیل می‌کردند، از 2 میلیون نفر سال 2001 به حدود سه و نیم میلیون نفر افزایش یافت و پیش‌بینی می‌شود، این رقم تا سال 2025 به 8 میلیون نفر برسد. آمارها حاکیست بیش از 90% دانشجویان بین‌الملل در دانشگاههای کشورهای عضو سازمان همکاری‌های مشترک اقتصادی (OECD) ثبت نام می‌کنند که کشورهای آمریکا ، انگلستان، آلمان، فرانسه و استرالیا با جذب بیش از 70 درصد دانشجویان پیشگام هستند.

همکاری‌های علمی بین‌المللی نیز فصل مهمی از دیپلماسی علمی است. در این چارچوب، دولتها با تشکیل مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی جهت تبادل اطلاعات، ایجاد دانشگاه‌های مجازی و مبادله پرسنل اجرایی جهت استفاده متقابل از دستاوردهای آموزشی، پژوهشی و فناوری با یکدیگر همکاری می‌کنند.

 اهداف دیپلماسی علمی

اهداف دیپلماسی علمی با توجه به ماهیت ابزاری آن، کسب یا افزایش قدرت نسبی دولت‌ها در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است که به شکل آشکار یا پنهان پیگیری می‌شود. در حوزه سیاسی درک متقابل، کمک به توسعه آموزشی کشورهای در حال توسعه و کسب قدرت نرم از جمله اهداف آشکار دولتها است که در کنار آن اهداف پنهانی همچون آموزش رهبران آینده کشورهای هدف، افزایش نفوذ در بین‌ ملت ها، جذب نخبگان و محققان برجسته سراسر جهان و شناسایی نقاط ضعف برای وضع احتمالی تحریم علمی کشور هدف را دنبال می‌کنند.

در حوزه اقتصاد گرچه ارزآوری با جذب دانشجوی خارجی و سرمایه‌گذاری علمی ‌و تحقیقاتی بین دولتی به عنوان اهداف اصلی مطرح است، اما در نهان، قدرتهای بزرگ درصدد تنظیم تقسیم کار جهانی، انحصار علوم و فناوری‌های خاص و سرمایه‌گذاری و بازاریابی آموزشی هستند.

در حوزه فرهنگ هم، دولت‌ها به بهانه درک متقابل، در پی تاثیر بر باورها، انگاره‌ها و اولویت‌های مخاطبان با هدف ایجاد و تقویت هویت غیرسرزمینی و در نهایت همسان‌سازی فرهنگی هستند.

نتیجه

دیپلماسی، ابزار تامین اهداف دولت‌ها در عرصه خارجی به شمار می‌آید. دولتمردان نه تنها در حوزه‌های اقتصاد و سیاست، بلکه در سایر عرصه‌ها از جمله علم و فناوری هم دیپلماسی را بکار می‌گیرند تا با کمترین هزینه، نفوذ کشورشان را در جهان گسترش دهند. این نوع دیپلماسی با توجه به نوع علم و فناوری و شیوه انتقال آن پیامدهای خاصی برای کشورهای هدف (که اغلب در حال توسعه به شمار می‌آیند) به دنبال دارد؛ از جمله:

• افزایش توان تاثیرگذاری بر معادلات داخلی کشور هدف

• افزایش مهاجرت نخبگان (عمدتا مهندسان و پزشکان) از کشورهای هدف (که اثرات منفی آن به ویژه در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی مشهود خواهد بود)

• تبدیل علم و فناوری به مسئله‌ای امنیتی کشورهای هدف

• شکل‌گیری تهدیدات امنیتی همچون بیوتروریسم

• انحصار علوم و فناوری‌های حساس در کشورهای خاص

• تعیین هنجارها و رویه‌های علمی بین‌المللی از سوی کشورهایی که فناوری‌های حساس را در انحصار خود دارند (این موضوع امنیت ملی دیگر کشورها را تحت تاثیر قرار خواهد داد)

• تبدیل علم و دانش به ابزاری برای تهدید و تطمیع کشورهای هدف

با توجه به اهمیت دیپلماسی علمی، برنامه‌ریزی برای کاهش تهدیدات و افزایش فرصتهای ناشی از آن امری ضروری به شمار می آید. گام مهم در این راستا تمرکز بر پیشرفت علمی به عنوان مقدمه‌ای برای تقویت موضع کشور در حوزه دیپلماسی علمی است و در این مسیر مانند همیشه رهنمودهای رهبر معظم انقلاب کارگشا خواهد بود. 

پژوهش خبری// پژوهشگر: دارابی