تاثیر شرایط اجتماعی در شعر پروین اعتصامی چگونه است؟ ‏

چکیده مصاحبه:
‏- شعر بیان زیبایی ها و خوبی ها به شکل "هنرمندانه، شاعرانه، غیرمستقیم و تاثیرگذار" است.‏
‏- شعر پروین اعتصامی (۱۲۸۵ –۱۳۲۰) مرهون مسائل و شرایط اجتماعی زمانه وی همچون " فقر، بی ثباتی و اختلاف طبقاتی" است. ‏
‏- مهم‌ترین ویژگی شعر پروین فن شعری او یعنی بکارگیری مناظرات در قالب شعری قطعه است.‏
‏- اقناعی بودن این مناظرات برای مخاطب با مضامین اجتماعی قوت شعر پروین است. ‏
‏- شعر پروین حاوی موضوعات و مفاهیمی مانند " قناعت، توکل، مردم دوستی، غیرتمندی، خویشتن دوستی (نه به معنای خودخواهی) و عزت ‏مندی" است. ‏
‏- از نگاه پروین، تاثیرگذارترین و حلقه اولیه در تعلیم و تربیت جامعه، را زن به عهده دارد. ‏
‏- پروین استقلال تفکر زن را می ستاید؛ و تقلید کورکورانه زن از فرهنگ های وارداتی را فتنه، چاه بلا، بیابان و راه ظلمانی تعبیر کرده است. ‏
‏- شعر پروین ویژگی‌های شعر تعلیمی را دارد. لذا شایسته است حسب نیاز نسل امروز، در برنامه‌های آموزشی، آموزش و پرورش بیشتر دیده شود.‏
‏- شعر پروین تاریخ مصرف ندارد. شعر پروین حتی برای پیام های تلگرامی مناسب است.‏

پژوهش خبری صدا و سیما: مضامین اجتماعی در شعر پروین اعتصامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است تا آنجاکه برخی از کارشناسان وی را شاعر اجتماعی ‏نامیده اند. با توجه به مقطع زمانی که پروین در آن زیسته است ناگزیر شعر او متاثر از شرایط زمانی خود او بوده است. به مناسبت 25 اسفند روز بزرگداشت پروین اعتصامی دکتر محمد رضایی و دکتر عصمت اسماعیلی اساتید دانشگاه در گفتگو با پژوهش خبری، موضوع « مفاهیم و ‏مضامین اجتماعی در شعر پروین اعتصامی» و اینکه شعر پروین چه پیامی را برای نسل امروز به ارمغان آورده است ‏را بررسی کرده اند. ‏

پژوهش خبری: شرایط اجتماعی زمانه پروین چقدر بر شعر او اثرگذار بوده است؟ ‏
دکتر محمدرضایی: پروین اعتصامی در سال 1285شمسی بدنیا آمده است؛ سال 1285 را برخی سال ‏نهضت مشروطه گفته اند؛ که تاثیرگذارترین دوره در کشور ماست.‏ در تاریخ ادبیات ما اکثرا شعرا مرد و شاعر زن انگشت شمار ‏بوده است؛ در شعر پروین آنچه مهم است؛ جنسیت او نیست، بلکه آنچه در شهر پروین مهم است پرداختن به مضامین ‏اجتماعی است؛ حیات شعری پروین زمانی است که زن حضور و ظاهری متفاوت نسبت به قبل در جامعه پیدا کرد؛ زن از انزوای ‏خانه به اجتماع آمد و توانست تحصیل کند. اگر پروین 100 سال قبل از آن دوره بدنیا می آمد؛ شاید وی اصلا شاعر نمی شد؛ ‏شاعر شدن پروین را می توان مرهون اتفاقاتی دانست که در ایران آن زمان افتاد.‏

پژوهش خبری: مسائل اجتماعی چگونه در شعر پروین بیان شده است؟ ‏
دکتر محمدرضایی: بحث اجتماعیات در شعر پروین را از دو بعد می‌توان در نظر گرفت یکی از بعد فرم و ‏تکنیک هنری و دیگری از بعد محتوا . مهم‌ترین ویژگی شعر پروین فن یا تکنیکی است که وی در شعر خود بکار می برد و به آن ‏فن مناظره می‌گویند؛ مناظره سیر و پیاز ‏ یا مناظره درویش و محتسب نتیجه‌ای که از مناظره حاصل می شود اقناع مخاطب ‏است. ‏

پژوهش خبری: اشعار پروین حاوی چه پیام هایی است؟ ‏
دکتر محمدرضایی: پیام های شعر پروین همان است که در ادبیات سنتی ما وجود دارد و مقداری هم متاثر از جامعه جدید ‏است. مهمترین این پیام ها در زمینه اجتماعی اتفاق افتاده مواردی همچون "جبر و تقدیر، بیان حال توده مردم در برابر استثمار و ‏طبقات مرفه، تقابل مرفه و فقیر در جامعه، وضع نابسامان طبقات مختلف ، ضرورت دستگیری از ناتوانان و فقرا" پروین این مسائل ‏را می بیند و در قالب داستانی دیالتیک و گفتگو و مناظره محور پیش می برد.‏ ‏ ‏

دکتر عصمت اسماعیلی: شعر پروین تاریخ مصرف ندارد. شعر پروین حتی برای امروز، برای پیام های تلگرامی مناسب است. ‏قطعه‌های پروین با فضای مجازی هارمونی دارد. گفتگوی سیر و پیاز،گفتگوی وسایل آشپزخانه. گفتگوی سوزن و نخ ‏هماهنگی با فرهنگ اسلامی و اخلاق ایران را دارد. بن مایه شعرهای پروین قصه‌های قرآنی است.‏ ‏شعر پروین حاوی موضوعات و ‏مفاهیمی مانند "قناعت، توکل، مردم دوستی، غیرتمندی، خویشتن دوستی (نه به معنای خودخواهی) و عزت مندی" است. ‏

پژوهش خبری:پرکاربردترین کلمات و مفاهیم در شعر پروین چیست؟ ‏

دکتر محمدرضایی: کلمات و الفاظی که در شعر پروین به عنوان کلمات پرکاربرد ‏ بکار رفته است ناظر به ‏طبقات اجتماعی است. مواردی همچون"کشاورز، برزگر، بزاز، جوفروش، چوپان، خارکن، خیاط و درزی ، داروگر‏" در ‏مناظره های پروین آمده است. ‏

دکتر عصمت اسماعیلی: مواردی همچون "سخت کوشی، توکل، مدارا، گسترش جهان بینی ، خردورزی، عدالت اجتماعی، ‏اخلاق مداری، عفاف، دید عارفانه و روشنگرانه نسبت به اعضا هستی" در اشعار پروین مشهود است. ‏

پژوهش خبری:پروین چه نگاهی به خود به عنوان یک زن دارد؟ ‏

دکتر محمدرضایی: پروین به زن به عنوان کسی که بخواهد فرهیخته شود و خودش را در جامعه ارتقاء دهد توجه دارد. اما ‏واقعیت این است که در شعر پروین علی رغم اینکه توقع این است که زنانگی زن، یا زن بودنش پررنگ تر شود؛ ولی زنانگی در ‏شعر پروین خیلی نمودی ندارد. پروین بیشتر به نقش اجتماعی زن به عنوان مادر توجه می کند. پروین به سادگی و پاکی زن ‏خیلی اشاره می کند. سادگی و پاکی را جزء ذاتیات یک زن می داند؛ وی معتقد است: "عفاف، حیاء، سادگی، پاکی و عفت" ‏گوهرهایی هستند که در ذات زن نهفته است.‏ وی معتقد است زنی که عفیف، دانشور و با حیاء باشد؛ باعث زینت او می شود. ‏پروین زن را تاثیرگذارترین و حلقه اولیه در تعلیم و تربیت جامعه می داند. بُعد دیگری که به شخصیت زن می دهد به عنوان ‏عنصری که مایه انس، شفقت، مهربانی و با محبت و آرامش در خانه است. وی به جایگاه زن در جامعه؛ جایگاه مادر بودنش، معلم ‏بودنش، نقش عاطفی و تامین کننده عاطفی جامعه توجه کرده است؛ وی زن را در خانه باعث شفقت خانواده می داند؛ گویا اگر ‏نباشد انگار که دنیا بدون نور و خورشید شده است. ‏

دکتر عصمت اسماعیلی: پروین اعتصامی شاعر معاصر است که در روزگار خودش شناخته نشد. زبان پروین اعتصامی، زبان ‏مخصوص زنانه نیست، او مانند شاعران مرد شعر گفته است. واژه‌های معنایی یا مناظراتی که در قطعات خود ترتیب داده است ‏کاملا نشانگر یک اندیشه زنانه است. قطعه های او از فضاهای آشپزخانه، خیاطی می‌گذرد. قطعه های درخشانی از پروین وجود ‏دارد که ما را به یاد ابن یمین معروف قطعه سرا، می اندازد؛ حتی گاهی اوقات به لحن سعدی نزدیک می شود. اندیشه‌های او در ‏قطعه‌هایش نشان دهنده روح لطیفی است که از ناهنجاری‌های اخلاقی، اجتماعی دور و بر خودش، آزرده می شود. محتسب و ‏مست، مادر موسی از قطعات اوست. ‏

پژوهش خبری:نگاه پروین به زن دیروز و زن امروز چگونه است؟ ‏
دکتر محمدرضایی، استاد دانشگاه: پروین به نقش زن در جامعه جدید توجه دارد؛ مثلا می گوید زن باید استقلال در تفکر ‏داشته باشد؛ وی تقلید از فرهنگ های وارداتی را فتنه نامیده و به این تقلیدها چاه بلا، بیابان و راه ظلمانی می گوید. او معتقد ‏است زن به لحاظ ساختاری، وجودی و معرفتی و از نظر ذات انسانی با مرد برابر است.‏ ‏
‏
دکتر عصمت اسماعیلی: پروین دختران را به حیاء و حفظ گوهر انسانی و زنانه اشان دعوت می کند. پروین خود را با دنیای ‏اطراف خودش دائماً در گفتگو می دیده است.‏ ‏. مناظره‌های پروین مثل نمایشنامه ها هستند. نگاه شفقت آمیز و مهربانانه پروین ‏حتی در مورد اشیاء در همه مناظرات او حاکم است. او رابطه انسان با انسان را بیشتر رابطه معرفت شناسی اخلاقی مهرآمیز و ‏مدارایی تعریف می کند. ‏

پژوهش خبری: از نگاه پروین جایگاه زن نسبت به مرد در خانواده چگونه است؟ ‏
دکتر محمدرضایی: پروین معتقد است در روزگاری که جامعه امن است و همه مردم در امان زندگی می کنند و در شرایط ‏اجتماعی مطلوب و روزگار سلامت، زن می تواند نقش عاطفی داشته باشد؛ رفیق مرد باشد؛ معشوق باشد. برای مرد و همسرش یار ‏دلسوز باشد. اما وقتی اتفاقی می افتد؛ در جامعه فراز و فرود زیاد است؛ آنوقت زن نقش تیمار خوار دارد. اگر فقر پیش آید. زن ‏بردباری را یاد می دهد؛ قناعت را یاد می دهد؛ اگر مصیبت یا ظلمی بوجود آید. حادثه ای عارض شود شکیبایی را یاد می دهد. ‏ ‏ ‏

پژوهش خبری:تاثیر شعر پروین بر جامعه چیست؟ ‏
دکتر محمدرضایی: ادبیات و شعر بزرگترین تاثیر را در حفظ اخلاقیات، آرامش و مناعت طبع ‏ جامعه دارد. ادبیات فارسی تمام ‏موعظه و پند است. شعر یک نوع هنر کلامی و زبانی است؛ هنر از نگاه ارسطو تقلید و محاکات است؛ پس شعر هم می تواند یک ‏تقلید باشد. شعر تقلید از اخلاقیات جامعه و تقلید از آن چیزی است که در طبیعت اتفاق افتاده است؛ شعر انعکاس و بیان مسائل ‏جامعه است. شعر بیان زیبایی ها و خوبی ها - نه به شکل مستقیم- به شکل هنرمندانه، شاعرانه و غیرمستقیم و تاثیرگذار است. ‏دغدغه پروین مسائل اجتماعی، فقر و بی ثباتی و اختلاف طبقاتی بوده است؛ آموزه های دینی پروین در تعریف او از زن تاثیر گذار ‏است؛ منتهی پروین فرزند زمانه خودش است. پروین در شعر خود جامعه را توصیف می کند.‏ ‏ ‏

 کلام آخر ‏
مهمترین مسائلی که بعنوان مضامین اجتماعی در شعر پروین اعتصامی آمده، مسائلی است همچون "ورود مظاهر زندگی مدرن، ‏نابسامانی جامعه، فقر و اختلاف طبقاتی زیاد" که در روزگار او اتفاق افتاده است. پروین به عنوان یک زن شاعر، در عین توجه به ‏جامعه، مسائل انسانی را از یاد نمی برد؛ پروین زن را یک مادر معلم می داند. از زن توقع دارد که با حیاء باشد؛ نقش شفقت، ‏سخاوت و مهربانی را به زن می دهد؛ پروین در شعر خود به بیان اوضاع نابسامان اجتماعی روزگار خود می پردازد و ‏مشکلات طبقات مختلف جامعه را بیان می کند. پروین مسائل اجتماعی را به لحاظ فرم : با فن مناظره، هنرمندانه و با رویکردی ‏اقناع کننده برای مخاطب به تصویر کشیده است. پروین مناظره های خودش را در قالب شعری قطعه آورده است؛ ‏پروین مسائل ‏اجتماعی را به لحاظ محتوا : با دغدغه هایی همچون فقر، توجه به بیوه زنان، یتیمان، فقرا و زن به عنوان یک مادر دلسوز و معلم ‏تصویرگری کرده است: ‏

خوش آنکه نام نکوئی بیادگار گذاشت که عمر بی ثمر نیک، عمر بی ثمریست
کسیکه در طلب نام نیک رنج کشید اگر چه نام و نشانیش نیست، ناموریست

پژوهش خبری // مهدی ناجی