حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه؛آنکارا چه هدفی را دنبال می کند؟

پژوهش خبری صدا وسیما: بحران سوریه از سال 2011 با دخالت قدرت های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای شروع شده و در حال حاضر به مراحل پایانی رسیده است که این امر در نتیجه رایزنی و همگرایی بیشتر ایران، ترکیه و روسیه محقق شده است. نگاه آنکارا به این بحران به دلیل همسایگی با سوریه یک نگاه کاملا امنیتی می باشد. آغاز درگیری‌ها در سوریه، موضع ترکیه را به موضوعی پیچیده تبدیل‌کرده ‌است. دلیل این امر وجود بخشی از اکراد تجزیه طلب در شمال سوریه می باشد. طبق اعلام سایت «سیا» در سوریه 10 درصد از کل جمعیت اکراد منطقه در شمال این کشور سکونت دارند. (سایت سیا) گروه تروریستی پ.ک.ک که از اکراد ترکیه تشکیل شده، چندین دهه است که با هدف تشکیل کشور کردستان با دولت مرکزی ترکیه در حال جنگ می باشد.

این گروه چپ گرای (مارکسیستی – لنینیستی) که به رهبری عبدا... اوجالان در دهه 70 میلادی تشکیل شده، به دلیل شرایط منطقه جغرافیایی هرازگاهی در یکی از مناطق عراق و سوریه برای مدیریت عملیات تروریستی خود مستقر می شوند. با آغاز بحران سوریه فرصت مناسبی برای این گروه تروریستی در کنار داعش بوجود آمد تا هدف رویایی کردستان بزرگ را محقق سازند. مقامات ترکیه بارها موضع رسمی خود مبنی بر مقابله با استقرار و آغاز عملیات های تروریستی برخی از اکراد ترکیه و سوریه را اعلام کردند. در حال حاضر دو عملیات نظامی در منطقه شمال سوریه بر علیه گروه های تروریستی پ.ک.ک انجام دادند. و براساس مذاکرات دیپلماتیک بین امریکا و ترکیه، ترامپ نیز همراهی خود را با ترکیه در خصوص منطقه امن اعلام کرده است. طبق این توافق دوجانبه منطقه امن در شمال سوریه به طول 460 کیلومتر و عمق 30 کیلومتر ایجاد خواهد شد.

سوال مهم این است که در تحلیل رفتار سیاسی – امنیتی و اعزام نیروی نظامی به شمال سوریه، آنکارا چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ آیا هدف اصلی ترکیه مقابله با گروه‌های تروریستی است؟ یا به اعتقاد برخی از کارشناسان آنکارا در صدد احیای نئوعثمانی می باشد؟ که پاسخگویی به این سوالات هدف این نوشتار است.

 مسئله اکراد
کردها یکی از اقوام ساکن خاورمیانه هستند که طبق مستندات تاریخی بیشترین مناطق کردنشین در قلمرو امپراتوری عثمانی قرار داشت. آنها به صورت عشیره و قبیله ای زندگی می کردند و با دولت مرکزی مشکل جدی نداشتند. لیکن با وقوع جنگ جهانی اول و ورود امپراتوری عثمانی به جرگه متحدین، قدرت های اروپایی رقیب با بهره گیری از ابزار «اکراد» و تحریک آنها برای شورش علیه دولت مرکزی در جهت تعدیل و تاثیرگذاری در سیاست‌های عثمانی اقدام کردند. بعد از شکست متحدین قلمرو این امپراتوری در طی معاهدات بین المللی به چند کشور تجزیه شد که بر این اساس پراکندگی جمعیتی اکراد در بین چهار کشور (ایران، ترکیه، عراق، سوریه) که بیشترین جمعیت آنها در ترکیه و کمترین آنها در سوریه سکونت دارند. بعد از این تحولات، رهبران و گروه های اکراد به دنبال استقلال و تشکیل دولت کرد در منطقه بودند. از بین چهار کشور مذکور، ترکیه به دلیل در بردارندگی اکثریت کردهای منطقه، که بسیاری از اکراد در قسمت جنوب و جنوب شرقی این کشور در مجاورت مرز ایران و عراق و سوریه ساکن هستند، از آسیب پذیری بالاتری از موضوع «استقلال خواهی اکراد» برخوردار است.

گروه های متعدد اکراد دست به مبارزه با دولت مرکزی زدند که در بین این گروه ها می توان به حزب کارگران کردستان P.K.K که مهم ترین گروه تروریستی اکراد است، اشاره نمود. این گروه چپ گرا با هدف ایجاد کشور "مارکسیستی ـ لنینیستی کرد" به رهبری عبدا... اوجالان در دهه 70 میلادی پا به عرصه سیاست نهاد. در اوایل فعالیت حزبی "پ.ک.ک"، این حزب سعی داشت تا با بهره گیری از فرآیندهای سیاسی در جهت مشارکت سیاسی و به تبع آن تحقق اهداف حزبی یعنی ایجاد همبستگی و اتحاد بین اکراد ترکیه – سوریه – عراق و ایران برای تأسیس یک دولت مستقل و به عبارت دیگر "کردستان بزرگ" اقدام نماید اما بارها با مخالفت شدید حکومت مرکزی روبرو شد.

 بحران سوریه
با بروز بحران سوریه و تشکیل گروه های تروریستی در این کشور، پ.ک.ک نیز فرصت را غنیمت شمرده به بهانه مبارزه با داعش و دفاع از اکراد شمال این کشور در بخش شمالی سوریه مستقر شد. آنکارا این اقدام گروه تروریستی پ.ک.ک را با نگرانی مورد رصد قرار داده و از امریکا خواسته بود برای امنیت مرزهای خود، منطقه حائل در بخشی از شمال سوریه ایجاد کند که البته در زمان اوباما با مخالفت آمریکایی ها روبرو شد. اما مقامات ترکیه بی کار ننشستند و تهدیدات خود را عملی کردند. آنکارا این هدف را در راس اولویت های خود قرار داده و برای تحقق آن تلاش های بسیاری کرده است، اما همواره با موانع متعددی مواجه می شد که بارزترین آنها مخالفت مستقیم آمریکا با این خواسته بود. تحولات مهم رخ داده در عرصه میدانی سوریه به ویژه پس از آنکه جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا از توافق واشنگتن و آنکارا مبنی بر پاکسازی مناطق هم مرز ترکیه با سوریه از عناصر گروه تروریستی تکفیری داعش خبر داد، موجب شد معادلات جدیدی بر میدان سوریه حاکم شود.

اولین نتیجه همگرایی مواضع آنکارا – واشنگتن در قبال بحران سوریه، توافق بر سر ایجاد منطقه حائل در شمال سوریه بود. در ادامه همکاری ترکیه با امریکا، موافقت آنکارا با استفاده از پایگاه نظامی اینجرلیک توسط جنگنده های آمریکایی برای حمله به مواضع داعش بود. بعد از این توافقات طرفین ترکیه در عمل اجرای نقشه خود مبنی بر ایجاد منطقه "حائل" در "ریف شمالی" حلب را با کمک نیروهای تابعه خود را آغاز کرد. سپس در تاریخ ۲۰ ژانویه ۲۰۱۸ عملیات زیتون در عفرین توسط ارتش ترکیه انجام شد. این عملیات، تهاجمی علیه مواضع گروه های تروریستی در شهر عفرین بود. ترکیه معتقد است که در این منطقه با داعش و پ‌.ک.‌ک نیز جنگیده‌ است. رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه، عملیات این کشور را در جهت پاکسازی آن منطقه از تروریست‌ها توصیف کرد. وی گفت: عملیات‌ ما تا نابودی آخرین تروریست در سوریه و تبدیل این کشور به یک جایگاه امن برای صاحبان اصلی آن ادامه خواهد داشت و این عملیات به عنوان "هشدار عملی" برای نشان دادن قاطعیت ترکیه در زمینه مبارزه با تروریسم می باشد.

با روی کارآمدن دونالد ترامپ تغییر ظاهری در سیاست های آمریکا در قبال بحران سوریه ایجاد شد. وی در زمان تبلیغات ریاست جمهوری بارها از حضور نیروهای نظامی امریکایی در سوریه انتقاد کرده و وعده داد در صورت انتخاب وی به عنوان رئیس جمهور امریکا نیروهای نظامی را از سوریه خارج خواهد کرد که در نهایت دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا (آذر 97) دستور داد نیروهای نظامی این کشور از سوریه خارج شوند.

دونالد ترامپ در صفحه توییتر خود نوشت: «آمریکا خروج از سوریه را که مدت‌هاست عقب افتاده، آغاز می‌کند و در عین حال، علیه اندک چیزی که از داعش باقی مانده، سرسختانه و از جهات متعدد هجوم می‌برد. ترامپ با اشاره به ایجاد منطقه امن ۲۰ مایلی میان کردها و ترکیه، به آنکارا هشدار داد، در صورتی که ترکیه به کردها حمله کند، آمریکا اقتصاد این کشور را ویران خواهد کرد. رئیس‌جمهوری آمریکا اضافه کرد: "همچنین نمی‌خواهیم کردها دست به تحریک ترکیه بزنند." این هشداری دوگانه از جانب ترامپ به ترکیه و کردهای سوریه بوده است. نیروهای امریکایی که قرار است در بازه زمانی چند ماهه از سوریه خارج شوند در شمال سوریه و در مناطق کردنشین مستقر هستند.

 اهداف ترکیه از حضور نظامی در شمال سوریه
با شروع تحرکات در سوریه، موضع ترکیه نیز به موضوعی پیچیده و متغیر تبدیل شده است. سیاست ترکیه در چرخش های متعدد از میانجیگری و داوری گرفته تا حضور نظامی صورت گرفته است. دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص تحلیل رفتار سیاست منطقه‌ای ترکیه در بحران سوریه و اهداف آنکارا مطرح شده است.

در ذیل به عمده‌ترین اهداف ترکیه برای حضور در شمال سوریه اشاره می شود:
- احیای امپراتوری عثمانی
برخی از کارشناسان معتقدند سیاست خارجی ترکیه در حال تحرک در حوزه ژئوپولیتیکی خود است و این کشور برای تبدیل شدن به قطب در جهان تک قطبی آینده تلاش می کند. تحولات و رفتار سیاسی آنکارا در سال‌های اخیر این فرضیه را تقویت می کند که این کشور دنبال سیاست احیای امپراتوری عثمانی یا به عبارتی "نئوعثمانی‌گرایی" همراه با نوستالوژی احیای ابر قدرت قرن 16 و 17 می باشد. آنکارا تصمیم ‌دارد به یک رهبر منطقه تبدیل ‌شود و از امریکا درخواست ‌می‌کند که پیش از هر اقدام منطقه‌ای، طرف مشورت قرار گیرد. با در نظرگرفتن نظریه تک‌قطبی - چندقطبی ‌هانتینگتون می‌توان راهکار مدنظر آمریکا و ترکیه را تبیین‌کرد. آنکارا به ‌عنوان قدرتی درجه دوم در منطقه خاورمیانه به‌ دنبال رسیدن به قدرت سطح اول است.

- رویکرد ایدئولوژیکی
اکثریت جمعیت ترکیه سنی می باشد. البته اقلیت‌هایی همچون علوی، شیعه، ارمنی نیز در این کشور زندگی می کنند. از آنجائی که دولت ترکیه تاکید بر ایجاد انسجام و همبستگی در امور دینی دارد، این امر به تقویت موضع اهل سنت انجامیده و علویان که حدود 20 درصد از جمعیت ترکیه را شامل می شوند در اشاعه مسائل مذهبی و اجتماعی دچار مشکل هستند. وجود اقلیت علوی حاکم در سوریه همواره از جانب حکومت سکولار ترکیه بعنوان یک عامل تحریک علویان ترکیه و کردهای ( 30 درصد اکراد ترکیه، علوی هستند.) این کشور محسوب می شود. حکومت ترکیه همزمان با پشتیبانی از جامعه اهل تسنن سوریه حاضر به تجزیه سوریه به دو کشور علوی مذهب و سنی مذهب نیست. چرا که یک دولت مستقل علوی در کنار شهر هاتای (که در گذشته به نام اسکندرون و بخشی از سوریه محسوب می شد) ترکیه؛ که جمعیت زیادی از علویان این کشور را در خود دارد، می تواند خطری برای تمامیت ارضی و مرزی ترکیه فراهم نماید.

- رویکرد امنیتی ترکیه
با آغاز بحران در سوریه، مقامات ترکیه، طرف‌های مخاصم را به خویشتن ‌داری دعوت ‌می‌کردند. اما با افزایش گروه های تروریستی و گسترش جنگ در سوریه، آنکارا با دقت تحولات این کشور را رصد می کرد. دلیل این امر موقعیت جغرافیایی این بحران بود که در طول مرزهای ترکیه قرار داشت. منطقه ای که جمعیت غالب اکراد سوریه در این منطقه ساکن هستند. گروه تروریستی پ.ک.ک با استفاده از فرصت طلایی و به بهانه مبارزه با داعش وارد این منطقه شدند. به اعتقاد برخی از کارشناسان، ترکیه به عنوان کشوری متحد ناتو نگرانی های مشروع امنیتی دارد. و البته علیرغم ادعاهای مقامات امریکایی در خصوص مبارزه با تروریسم، به رفتارهای سیاسی آمریکا در خصوص عراق و سوریه با تردید نگاه می کنند. برخی از مقامات آمریکایی نظیر اشتون کارتر وزیر دفاع سابق آمریکا نیز به سیاست های کاخ سفید در این خصوص مشکوک هستند. اشتون معتقد است که حزب اتحاد دموکراتیک و یگان های مدافع خلق وابسته به پ.ک.ک است و آمریکا پ.ک.ک را سازمان تروریستی می داند. اما مقامات آمریکا برای مبارزه با داعش، حزب اتحاد دموکراتیک و یگان های مدافع خلق PYD و YPG را بکار گرفتند و مدعی بودند که بهره برداری از توان نظامی آنها موقتی و تاکتیکی است. آمریکا یگان‌های مدافع خلق را که زیر مجموعه "نیروهای دموکراتیک سوری" است با انواع سلاح ها و تجهیزات نظامی نظیر راکت‌های هدایت شونده ضد تانک و سایر سلاح های پیشرفته مجهز کرده است. مقامات آمریکا مدعی بودند که بعد از نابودی داعش، یگان‌های مدافع خلق YPG را خلع سلاح خواهند کرد اما نشانی از خلع سلاح آنها مشاهده نمی شود. در برابر این تغییر رفتارها می‌توان ‌گفت که بحرانی ‌شدن درگیری‌ها در سوریه و به خطر افتادن امنیت مرزها، ترکیه را وادار کرده ‌است تا سیاست "عمق استراتژیک" را مبنی بر صفر کردن مشکلات منطقه رها کند. نیروهای تروریستی پ.ک.ک و دیگر گروه های کردی سوریه به دنبال ایجاد یک کمربند "کردی" به بهانه مبارزه با داعش در طول مرز ترکیه با سوریه از شمال شرقی تا دریای مدیترانه بودند. این موضوع با نگرانی شدید مقامات ترکیه روبرو شده و بارها در مذاکرات با مقامات امریکایی یادآوری می کردند. از این رو ترکیه در دو مرحله دست به عملیات گسترده نظامی در شمال سوریه برای پاکسازی گروه های تروریستی و انتقال اکراد از سمت غرب فرات به شرق فرات زدند.

در حال حاضر ترکیه حضور خود را در شمال سوریه تقریبا دو سال پس از ورود نیروهایش با تاسیس پایگاه های امنیتی، مالی، نظامی و اداری خود تعمیق می‌کند. ترکیه اکنون در بیش از ۴۰۰۰ کیلومتر مربع از سرزمین سوریه نفوذ دارد. تقریبا یک چهارم جمعیت سوریه تحت کنترل مستقیم و غیرمستقیم ترکیه است. از این تعداد می‌توان به ۳.۶ میلیون پناهجوی مقیم ترکیه و دو میلیون مردم در ادلب اشاره کرد. به طور کلی ترکیه در نظر دارد که دشمنان خود از جمله، پ.ک.ک و شبه ‌نظامیان کرد سوری مورد حمایت آمریکا را از این منطقه دور کند. دکتر "جان کاساب اوغلو" کارشناس مرکز تحقیقات اقتصادی و سیاست خارجی EDAM معتقد است: ترکیه برای ایجاد منطقه امن در شمال سوریه به طول 460 کیلومتر و عمق30 کیلومتر آمادگی های لازم برای بسج نیروها را انجام داده و در حال مذاکره با واشنگتن و کرملین است. اگر در همان ابتدای جنگ سوریه، طرح ترکیه برای ایجاد منطقه امن مورد حمایت قرار می‌گرفت، شرایط امنیتی سوریه بهتر از امروز می شد." اکنون ترکیه یکی از مذاکره کنندگان اصلی به همراه ایران و روسیه در شکل‌دهی آینده سوریه است. مسکو به ورود آنکارا به سوریه چراغ سبز نشان داده و ترکیه امیدوار است که بتواند واشنگتن را از کردها جدا کند. زیرا تا زمانی که امریکا از نیروهای تروریستی داعش، پ.ک.ک و... حمایت مالی و نظامی می کند، بحران سوریه پایان نخواهد یافت.

پژوهش خبری // رحیم خجسته