چرا مدرسه چهارباغ شهرت جهانی دارد؟

به گزارش گروه وب‌گردی خبرگزاری صدا و سیما‏، مدرسه چهارباغ از بنا‌های تاریخی به جا مانده از دوران صفوی است. این مدرسه به منظور تحصیل طلاب، در خیابان چهار باغ اصفهان تأسیس شده است.

دوران صفویه یکی از دوران‌ باشکوه در زمینه بنا‌های تاریخی و ترویج دانش در تاریخ ایران است و یکی از شاهدان این موضوع را می‌توان مدرسه چهارباغ اصفهان نامید؛ مکانی که به دستور شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه سلسله صفوی برای تربیت و تعلیم طلاب دینی تأسیس شد و تا امروز این شاهکار معماری ایران پابرجا مانده است و تحسین اهل هنر و معماری ایرانی و اسلامی را بر می‌انگیزد.

مدرسه چهارباغ همواره در طول تاریخ محل بسیاری از اقدامات و تأثیرگذاری‌های بزرگ اجتماعی بوده و با فراز و نشیب‌هایی در طول تاریخ خود مواجه بوده است.

از پیشینه مدرسه چهارباغ بیشتر بدانیم

ایران سرزمینی است که همواره مهد هنر و زیبایی در کنار کسب دانش بوده است و این دو را مکمل هم می‌داند و آثار مکتوب و تاریخی به جا مانده از دوران گذشته در اقصی نقاط شهر‌های ایران، خود مهر تأییدی بر این نظر است. یکی از به نام‌ترین شهر‌های ایران که آثار تاریخی زیبایی را در خود جای داده است، اصفهان است. میدان نقش جهان، سی و سه پل، پل خواجو، چهلستون و غیره از جمله آثار شناخته شده و ثبت شده جهانی بوده که تحسین همگان را در هنر ایرانی و علم معماری در دنیا برانگیخته است.

یکی از زیباترین مکان‌هایی که در شهر اصفهان وجود دارد و نمود این هنر و زیبایی در معماری بوده، این مدرسه است که تلفیقی از هنر ایرانی و اسلامی بوده و اینکه این مکان زیبا به منظور کسب دانش ساخته شده است، اهمیت آن بیشتر مشخص می‌شود و اینکه علم اندوزی به قدری مهم بوده است که مکان آن را چنین زیبا طراحی کرده اند، طوری که با ورود به این باغ در نگاه اول همه تصورات ما از یک مدرسه بر هم می ریزد و شکل جدیدی از علم اندوزی را برای ما به نمایش در می‌آورد. مکانی توأم با آرامش، در کنار فعالیت‌های گسترده دینی و اجتماعی.

پیشینه مدرسه چهارباغ به دوران صفویه و آخرین پادشاه این سلسله یعنی شاه سلطان حسین بر می‌گردد که به دستور او این بنا در سال ۱۱۱۶ هجری قمری آغاز به ساخت کرد و در سال ۱۱۲۶ به اتمام رسید. البته تاریخ‌های بسیاری نقل شده است، اما قوی‌ترین آن‌ها این بازه زمانی است؛ زیرا در طول ساختن مدرسه وقفه‌هایی نیز رخ داده است تا تکمیل و آماده بهره برداری شود.

علت نام گذاری مدرسه چهارباغ

هر بنای تاریخی دارای نامی است که داستان خود را دارد. در گذشته، نام بنا‌ها را به نام مؤسس یا معمار یا واقف مکانی یا مکان مهمی که در نزدیکی آن بوده یا کاربری بنا نام گذاری می ‌کردند. مدرسه چهارباغ بنایی است که چون برای تحصیل علم بنا شده بود با نام مدرسه خوانده می‌شود و اینکه در ضلع شرقی خیابان چهار باغ اصفهان واقع شده است، از این رو به آن مدرسه چهارباغ گفته می‌شود و به این نام بیشتر شهرت جهانی دارد که اگر وارد این مدرسه شوید و فضای داخلی آن را نظاره گر باشید باید گفت نام به جایی به آن داده اند و باغ زیبایی را روبروی خود خواهید دید.

نام‌های دیگر مدرسه چهارباغ

نام مدرسه چهارباغ مشهورترین نامی است که به این بنا داده شده است و عموما با این نام در سراسر دنیا شناخته می‌شود اما علاوه بر این نام، به دلایل مختلفی اسامی دیگری نیز به مدرسه چهارباغ نسبت داده اند. همان طور که گفته شد بنای این مدرسه به دستور شاه سلطان حسین صفوی گذاشته شد و از این رو مدرسه را نیز مدرسه سلطان یا مدرسه سلطان حسینیه نیز می‌نامند.

علاوه بر نام‌های یاد شده، بعضا مدرسه چهارباغ را با نام مدرسه مادر شاه نیز می‌شناسند. زیرا بعد از تأسیس این مدرسه، مادر شاه سلطان حسین، چند کاروانسرا و نهاد‌های اقتصادی مانند سرای فتحیه و بازار شاهی یا بازارچه بلند را وقف این مدرسه و طلاب آن کرده است، از این رو در برخی از کتیبه‌ها و اسناد نام مدرسه مادر هم علاوه بر نام‌های یاد شده، گنجانده شده است. این مدرسه بعد از انقلاب اسلامی به نام مدرسه امام صادق علیه‌السلام تغییر نام پیدا کرد اما همچنان به نام مدرسه چهارباغ شناخته می‌شود.

چرا مدرسه چهارباغ شهرت جهانی دارد؟

هر یک از بنا‌ها و آثار تاریخی شهر اصفهان برای همه مردمان جهان شناخته شده است و بیشتر گردشگرانی که از سراسر دنیا برای بازدید به ایران سفر می‌کنند حتما در سفر خود از اصفهان دیدن می‌کنند. نوع خاص سبک معماری و تلفیق علم و هنر در این معماری‌ها باعث جلب توجه همگان شده است. این مدرسه به واسطه ساختار بنا و محیط سرسبز و دلنشینی که دارد، بسیار مورد توجه است اما مهم‌ترین عنصری که باعث جلب نظر افراد بازدیدکننده، به‌خصوص گردشگران خارجی شده است، نوع کاشی کاری و نقش و نگار‌ها و کتیبه‌هایی است که با خط خوش نگاشته شده اند و در جای جای این بنای تاریخی قابل مشاهده است که با هماهنگی خاص و زیبایی بنا بر موقعیت مکان استفاده شده است، طوری که مدرسه چهارباغ را موزه هنر کاشی کاری ایران نیز می‌نامند.

ساختار مدرسه تاریخی چهار باغ

درختان چناری که قدمتی به اندازه مدرسه دارند و جوی نهر آبی که در میان مدرسه روان است، در ابتدای ورود نظر گردشگران را به خود جلب می‌کند اما ساختار مدرسه خود جلوه دیگری دارد. مدرسه چهارباغ، دارای چهار ایوان است و بخش داخلی مدرسه شامل هشتی و درب ورودی، حیاط داخلی و اتاق‌ها که به نام حجره شناخته می‌شوند، گنبد و مناره است. این ایوان‌ها و حجره‌ها رو به باغی قرار گرفته اند که جویباری به نام نهر فرشادی که شعبه‌ای از زاینده رود است از میان این باغ می‌گذرد و فضایی دل انگیز را ایجاد کرده است.

حجره‌های موجود در مدرسه چهارباغ در دو طبقه ساخته شده اند که به صورت هفده طاق نمای دو طبقه آجری نمایان می‌شود و مکانی برای اسکان طلاب است که از نظر ساختاری مشابه هم هستند و به طور کلی از یک اتاق نشیمن که بخش ورودی و جلوی حجره قرار دارد که رو به حیاط مدرسه بوده و بخشی که به صندوق خانه معروف است و در بخش انتهایی حجره قرار دارد و بخشی به عنوان بالاخانه تشکیل شده است. ضلع شرقی مدرسه دارای شبستان مسقفی است که دارای سه محراب بوده و محل عبادت و مباحث طلاب است. در گذشته قبل از حمله افغان ها، مدرسه چهارباغ دارای کتابخانه ارزشمندی بود که کتاب‌های نفیسی را در خود جای داده بود که نابود شده است.

زیبایی شناختی مدرسه چهارباغ

همان طور که گفته شد سبک زیبا و نوع معماری شگفت انگیزی که این مدرسه دارد، در بین گردشگران بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. اما در این سازه چه عناصری به کار رفته است که باعث این همه توجه و شگفت انگیزی شده است؟

مدرسه چهارباغ دارای گنبدی است که از نظر کارشناسان میراث فرهنگی بعد از گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان، از نظر کارشی کاری که شامل کاشی‌های هفت رنگ، همراه با معرق، گره سازی، پیلی و معلقی بوده، بسیار حیرت انگیز است. علاوه بر این گنبد زیبا، نمای بیرونی مدرسه دارای سردری بلند بوده که بسیار باشکوه است که با کاشی‌های رنگین و ظریف همراه با نقش و نگار‌ها و خطوط اسلیمی این زیبایی دو چندان شده و ابهت خاصی به مکان داده است. علاوه بر آن در دو طرف این سر در دو سکوی تمام مرمر وجود دارد که در معماری آن دوران مرسوم بوده و چنین طراحی، محلی جهت استراحت و نشستن بعضا رهگذران یا مراجعه کنندگان است.

چیزی که در هنگام ورود به مدرسه چهارباغ خودنمایی می کند، تزیین درب ورودی با طلا و نقره همراه با خطوط نستعیق از اشعاری است که حکایت از هنر‌های اصفهان مانند قلمزنی و زرگری دارد.

با ورود به داخل مدرسه چهارباغ با انواع کاشی کاری‌ها و کتیبه‌ها مواجه می‌شوید که در جای جای این مدرسه خودنمایی می کنند. محراب و پلکان ۱۲ پله‌ای تمام مرمر. یکپارچه در این مدرسه خود حکایت از هنر حجاری در آن دوران می‌کند که تا به امروز باقی مانده است و بسیاری زیبایی‌های دیگر که باید از نزدیک این بنای فوق العاده را نظاره گر باشید.

تاریخچه سیستم مدیریتی مدرسه چهار باغ

هر مکان آموزش برای پیشبرد کار خود دارای قوانین و شرح وظایفی است. مدرسه چهارباغ با اینکه در گذشته‌های دور تأسیس شده، دارای شرح وظایفی برای مسئولان خود است که نشان از اهمیت و نظم این مکان دارد.

اولین مسئول این مدرسه شخص خود شاه و بعد از او متولی شرعی وقت بوده است که وظیفه او تعیین مدرسان، خادمان، کتابدار و دیگر مسئولیت‌ها بوده است. علاوه بر این‌ها مسئول مدرسه، وظیفه نظارت بر گزینش طلاب را داشته است. از طرفی مدرسان در این مدرسه بر حسب نوع تشخیص خود می‌توانستند فرد طلبه بی صلاحیت را از مدرسه اخراج کنند. این مدرسه همچنین دارای طبیب بود که از بین طبیبان مجرب دربار شاه انتخاب می‌شد.

مسئولیت‌ها و وظایف

در مدرسه چهارباغ، هر یک از افراد وظیفه‌ای را بر عهده داشتند که در کنار هم مدرسه را مدیریت می‌کردند. از مهمترین این مسئولان و وظیفه آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: مدرسان حق تدریس داشتند و می‌توانستند در تأیید یا رد صلاحیت طلبه دخیل باشند. مستوفی سرکار موقوفات، مسئولیت نظارت بر موقوفات و درآمد‌های ناشی از آن و نحوه هزینه کردن بر آن‌ها را داشته است. سرکار عمله مدرسه که خادم باشی بود که مسئولیت حفظ نظم و پاکیزگی مدرسه و رسیدگی به خادم‌های زیردست را داشته است. کتابدار همان طور که از سمت آن پیدا است مسئول کتاب‌های مدرسه و مکان مطالعه طلاب بوده و تحویلدار که مسئول نظارت بر لوازمی بوده که طلاب به امانت می ‌گرفتند و همچنین مسئول تأمین سوخت و پخش آن بین طلاب بوده است.

چه درس‌هایی در مدرسه چهارباغ تدریس می‌شد؟

با اینکه علم آموزی بسیار مورد توجه بوده اما تدریس همه دروس در این مدرس مجاز نبوده و برخی از دروس در این مدرسه تعلیم داده ‌می‌شد. از جمله این دروس که طبق قوانین و وقف نامه مشخص شده بود می‌توان به این موارد اشاره کرد: حدیث اهل بیت، تفسیر، فقه و منطق و اصول و مقدمات صرف و نحو عربی. تدریس حداقل یک درس از کتاب‌های مشهور در زمینه احادیث اهل بیت از جمله علوم و سرفصل‌های مجاز برای تدریس بوده است. بعد‌ها تدریس حساب و هندسه و ستاره شناسی (علم هیئت) و حکمت نیز گنجانده شد.

استادان مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ به خاطر شهرتی که در زمان خود و بعد‌ها داشته، استادان به نام بسیاری را به خود دیده است که طلاب بسیاری از محضر آنها استفاده کردند. از اساتید به نام این مدرسه که تا قبل از دوران پهلوی دایر بوده است، می‌توان به این افراد اشاره کرد: معروف ترین و به نام‌ ترین استاد مدرسه چهارباغ، میرمحمدباقر خاتون آبادی بوده که بعد از او فرزندش میرمحمد، سمت او را بر عهده داشت. بعد از او میرمعصوم خاتون آبادی و مدرس رسمی انتصابی درس حکمت یعنی میر ابوالقاسم مدرس خاتون آبادی از دیگر مدرسان بودند.

مرجع تقلید حجت الاسلام سید محمد باقر شفتی، شیخ ابوالقاسم نورایی سدهی (مدرس فقه و اصول)، استاد به نام و فیلسوف و عارف معروف محمدرضا الهی قمشه ای، شیخ اسدالله قمشه‌ای که مدرس درس ریاضیات و حکمت بود از مشهورترین مدرسان بودند که تا قبل از تعطیلی موقت این مدرسه در دوران پهلوی تدریس می‌کردند.

کتابخانه مدرسه چهارباغ

یکی از شاخص‌ترین کتابخانه‌های عصر صفوی، در این مدرسه بوده و کتاب‌های نفیسی در خود داشته که وقف شاه سلطان حسین بوده اما این کتابخانه ارزشمند در زمان حمله افغان‌ها از بین رفته است. گرچه به گزارش کتابدار وقت آن زمان یعنی میرزا حسن خان، بخشی از کتاب‌ها در آن زمان از سوی مدرس این مدرسه در سردابه مدرسه چهارباغ مخفی شد که به مرور زمان متأسفانه از بین رفتند.

سنگاب‌های مدرسه چهارباغ

سنگاب را می‌توان ظرف سنگ بزرگی گفت که در زمان گذشته آن را از آب پر می‌کردند و موارد مصرف آن برای نوشیدن آب یا گرفتن وضو بوده است. اصولا سنگاب‌ها را در حیاط مسجد یا امامزاده نصب می‌کردند اما این یک قاعده کلی نبود، بلکه بر حسب نیاز در سایر قسمت‌ها و مکان‌های عمومی حتی در شهر هم از آن استفاده می‌کردند.

در مدرسه چهارباغ نیز دو سنگاب مورد استفاده قرار ‌گرفته است. یکی در داخل مدرسه در سرسرای ورودی و دیگری در صحن مدرسه. سنگاب سرسرای ورودی از جنس سنگ پارسی است و کتیبه‌ای که بر روی آن وجود دارد صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث برجسته بوده که در لوحه‌های کوچکی کنده‌کاری شده است. طبق این کتیبه، این سنگاب در ماه شعبان سال ۱۱۱۰ هجری قمری به دست سنگ‌تراشی به نام محمدطاهر ساخته شده است. دومین سنگاب روبروی ایوان جنوبی قرار دارد و از جنس سنگ پارسی بوده که در سال ۱۰۹۰ هجری قمری ساخته شده است و طبق این تاریخ‌های ایجاد سنگاب می‌توان گفت این سنگاب‌ها قبل از تأسیس مدرسه ساخته و به آن جا آورده شده اند.

موقوفات مدرسه چهارباغ

مدرسه چهارباغ به دلیل اهمیتی که داشته، دارای موقوفات بسیاری است. از جمله آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد که شامل باغ ها، مزارع کشاورزی در روستاها، دکان ها، کاروانسرا‌ها و غیره بوده و کاروانسرای مادر شاه که امروزه به کاروانسرای عباسی شناخته می‌شود و از مجلل‌ترین اقامتگاه های مسافران سه سده پیش بوده، به این مدرسه متصل و وقف مدرسه چهارباغ شده است. بازارچه فتحیه و بلند از دیگر موقوفات هستند.

کاربری‌های دیگر مدرسه تاریخی چهار باغ

مدارس همواره محل کسب علوم و دانش اندوزی هستند اما مدرسه تاریخی و زیبای چهارباغ تنها یک مدرسه عادی نبوده و علاوه بر کسب علوم دینی، به واسطه نوع کاربری که داشته و در حوزه دینی طلایی را پرورش ‌داده است، از شبستان آن هم به منظور مسجد و برگزاری مراسم‌های دینی و مذهبی استفاده می‌شد و در طول اعصار محل پرورش شخصیت‌های بزرگ و اتفاقات سیاسی و اجتماعی تأثیرگذار نیز بوده است. از این رو می‌توان گفت که مدرسه چهارباغ تلفیقی از مدرسه و مسجد برای در کنار هم قرارگرفتن مردم و طلاب دینی بوده است تا به این وسیله ارتباطی نزدیک با هم داشته باشند و بهتر بتوانند در موارد اجتماعی همگام باشند.

سرنوشت مدرسه چهارباغ بعد از صفویه

همان طور که گفته شد این مدرسه در زمان پادشاهی آخرین پادشاه از سلسله صفوی تأسیس شده بود و تا آخرین روز‌های دوران صفوی نزدیک به چندین هزار طلبه را تربیت کرده بود. بعد از صفویه، با روی کار آمدن قاجار از اعتبار این مدرسه کاسته شده و تعداد طلبه‌های اندکی در آن به تحصیل مشغول شدند و به تبع موقوفات آن هم آسیب دید. در طول این دوران از لحاظ علمی نیز سطح طلبه‌ها به شدت افول داشته است، طوری که برخی از فرایض و مراسم‌ مرسوم را به اشتباه انجام می‌دادند که این خبر به گوش علمای نجف رسید و برای پرورش طلاب به این مدرسه عازم شدند و دوباره آن را احیا کردند.

این مدرسه به فعالیت خود همچنان ادامه داد تا اینکه با روی کار آمدن حکومت پهلوی برای مدتی این مدرسه تعطیل شد و از فعالیت و پذیرش طلبه باز ماند اما در سال ۱۳۲۰ دوباره بازگشایی شد و کتابخانه قدیمی آن با نام کتابخانه فرهنگ، دوباره آغاز به فعالیت کرد و تا به امروز فعالیت دارد.

سرنوشت مدرسه چهارباغ پس از انقلاب

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، حوزه‌های علمیه دوباره اعتبار خود را به دست آوردند، پرورش طلاب دینی احیا شد و نسبت به دوران خفقان گذشته توانستند فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی خود را از سر بگیرند. یکی از این مراکز و حوزه‌های مهم در ایران همین مدرسه چهارباغ بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، با نام مدرسه علمیه امام صادق علیه‌السلام فعالیت خود را شروع کرد و تا امروز همچنان یک از مراکز قوی در زمینه پرورش طلاب دینی است.