ضرورت تبیین قیام عاشورا در آثار نمایشی

به گزارش گروه وب گردی خبرگزاری صدا و سیما؛ هر سال در تلویزیون برنامه‌های بسیاری برای گرامیداشت قیام عاشورا ساخته می‌شود. برنامه‌هایی که این سال‌ها بیشتر جای خود را به ارتباط زنده از کربلا داده اند و ساخت آثار نمایشی در این زمینه بسیار اندک شده است. تا آنجا که هنوز که هنوز است سریال «مختارنامه» و فیلم «روز واقعه» پای ثابت برنامه‌های تلویزیون در ایام محرم و صفر هستند. اما چرا با وجود اهمیت بسیار بالای واقعه کربلا کمتر کارگردان و نویسنده‌ای به سراغ ساخت چنین فیلم‌هایی می‌روند؟

این در حالی است که معمولا در تمام جهان، داستان‌هایی با محتوای مذهبی بسیار مورد توجه نویسندگان و کارگردان‌ها و البته مخاطبان قرار می‌گیرد. در غرب فیلم‌های بسیاری درباره پیامبران ساخته شده است این در حالی است که روایت‌های آن‌ها بسیار مخدوش، بی پروا و ناصحیح درباره پیامبران است. این در حالی است که در کشور ما هم که در حال حاضر از امکانات متوسطی برخوردار است، کمتر به ساخت آثار تعیین کننده‌ای در این حوزه پرداخته می‌شود.

یکی از این موارد همان طور که گفته شد، قیام امام حسین‫ (ع) و واقعه عاشورا یکی از کلیدی‌ترین ذخایر فرهنگ شیعی است، اما کمتر کارگردانی مستقیما به سراغ ساخت فیلمی با محتوای قیام کربلا رفته است و اگر بخواهیم جز آثار سطح متوسطی که در برخی صحنه‌ها قصه را به محرم پیوند داده اند، به آثار دست اول با موضوع عاشورا بپردازیم، تعداد آن‌ها از ۱۰ تا کمتر است و می‌توان گفت که سردمداران این تولیدات هنوز «مختارنامه» و «روز واقعه» است که همچنان هر سال روی آنتن می‌روند.

سفیر
فیلم سینمایی «سفیر» را میتوان اولین اثری دانست که بعد از وقوع انقلاب اسلامی با داستان مربوط به قیام امام حسین (ع) ساخته شده است. فیلم به کارگردانی فریبرز صالح و نویسندگی فریبرز صالح و کیهان رهگذار ساخته شده است. این اثر سینمایی در سال ۱۳۶۱ خورشیدی ساخته شد و در اولین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش در آمد.

 

فرامرز قریبیان، عزت اله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، محمدتقی کهنمویی، کیومرث ملک مطیعی، حسین خانی بیک و ... در این فیلم ایفای نقش کرده اند.

سفیر نخستین فیلم ایرانی است که با هزینه پانزده میلیون تومانی در سال ۱۳۶۱ ساخته شد و آن زمان به سوپر پروداکشن ملقب شد.

قیس بن مسهر با نامه‌ای از سوی حسین بن علی برای سلیمان بن صرد خزاعی راهی کوفه میشود که در راه توسط ماموران ابن زیاد والی کوفه دستگیر و به زندان می‌افتد. در زندان به وی گفته میشود که در صورت سخنرانی علیه حسین بن علی (ع) از زندان آزاد خواهد شد. او این شرط را می‌پذیرد، اما وقتی روی منبر می‌رود، علیه یزید سخنرانی می‌کند. پس از این سخنرانی قیس به دستور ابن زیاد کشته می‌شود.

روز واقعه
فیلم سینمایی «روز واقعه» را شهرام اسدی به تهیه‌کنندگی مرتضی شایسته در سال ۱۳۷۳ کارگردانی کرده است. این فیلم از روی فیلمنامه بهرام بیضایی با نام روز واقعه ساخته شده و علیرضا شجاع نوری (عبدالله)، لادن مستوفی (راحله)، زنده یاد جمشید مشایخی، زنده یاد عزت الله انتظامی، زنده یاد مهدی فتحی، سعید نیک پور، زنده یاد محمدعلی کشاورز، زنده یاد حسین پناهی، ژاله علو، مرحومه حمیده خیر آبادی، فخرالدین صدیق شریف و ... در آن ایفای نقش کرده اند.

در خلاصه قصه این فیلم سینمایی آمده است: عبدالله جوانی مسیحی است که تازه به اسلام روی آورده و دل در گرو عشق راحله دختر زید دارد. وی در جریان عروسی با راحله ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند، عبدالله بیابان به بیابان، واحه به واحه به سمت کربلا می‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا می‌رسد و در آن زمان «حقیقت» را بر سر نیزه می‌بیند..

مختارنامه
مجموعه تلویزیونی مختارنامه را داوود میرباقری به تهیه کنندگی محمود فلاح ساخته است. این سریال به داستان مختار ثقفی مکنی به ابواسحاق، و چگونگی قیام او که پس از حادثه عاشورا به خونخواهی حسین بن علی برمی‌خیزد، می‌پردازد. این سریال در ۴۰ قسمت ۶۰ دقیقه‌ای ساخته شده و تقریبا بیش از یک دهه است که پای ثابت برنامه تلویزیون در محرم و صفر است.

فیلمبرداری سریال مختارنامه از سال ۱۳۸۲ آغاز شد و در سال ۱۳۸۸ به پایان رسید. فیلمبرداری این مجموعه در تهران، قزوین، تاکستان، ورامین، آبادان، شوشتر، شهریار، آران و بیدگل، اسلامشهر، زاویه، کویر سفیدشهر و شاهرود انجام شده‌است. همچنین سکانس‌های عاشورای این سریال در بیابان‌های روستای طرود، در نزدیکی شهرستان شاهرود فیلمبرداری شده‌است. این سریال دارای ۷۰۰ سکانس است که ۱۰۰ سکانس آن مربوط به ۵ جنگ بزرگ این سریال هستند.

 

بیشتر بازیگران صاحب نام سینما و تلویزیون ایران در این اثر محبوب حضور داشته اند.

 

رستاخیز
فیلم سینمایی رستاخیز یا «حسین، آنکه گفت نه» به وقایع نهضت امام حسین (ع) پرداخته است.

احمدرضا درویش کارگردان و نویسنده فیلم، تولید این اثر سینمایی را در سال ۱۳۹۱ش به پایان رساند.

داستان فیلم به وقایع پس از مرگ معاویه بن ابی سفیان می‎پردازد و با جریان ارسال نامه یزید جانشین وی به والی مدینه برای گرفتن بیعت از امام حسین (ع) آغاز می‌شود.

بُکیر بن حُر جوانی پرشور و حقیقت‌جو به عنوان پیک ویژه مأمور رساندن نامه است و در مدینه از مضمون نامه مبنی بر دستور قتل امام حسین (ع) آگاه می‌شود. وی در مکه امام (ع) را دیده و با افکار و اندیشه‌هایش آشنا می‌شود.

نامه‌نگاری اهالی کوفه و دعوت از امام سوم شیعیان و پس از آن وقایع محرم سال ۶۱ هجری و شهادت امام حسین (ع) و یارانش از موضوعاتی هستند که در این اثر سینمایی به تصویر درآمده‌اند.

بُکیر بن حُر، حامل نامه یزید به مدینه، در این حادثه به همراه پدرش حر بن یزید ریاحی حضور داشته و اولین کسانی هستند که مقابل کاروان امام قرار می‌گیرند؛ اما با گذشت حوادثی و در روز عاشورا، بکیر و پدرش حقانیت حسین (ع) را درک می‌کنند و به سپاه امام (ع) می‌پیوندند.

شب دهم
«شب دهم» به کارگردانی «حسن فتحی» و تهیه کنندگی «حسن بشکوفه» در سال ۱۳۸۰ ساخته شد.

قصه این سریال در اواخر حکومت رضاخان در تهران رخ می‌دهد. فردی به نام حیدر خوش‌مرام که از لات‌های تهران قدیم است، خواهان ازدواج با دختری از تبار قاجار می‌شود و آن دختر شرط ازدواج با حیدر را اجرای تعزیه در ۱۰ شب ماه محرم قید می‌کند، اتفاق‌هایی که در جریان تعزیه برای حیدر رخ می‌دهد شخصیت او را دگرگون می‌کند و انسانی پاک و با ایمان می‌شود...

حسین یاری، کتایون ریاحی، ثریا قاسمی، رویا تیموریان، پرویز پورحسینی، محمود پاک نیت، اکرم محمدی، پرویز فلاحی پور و ... در این اثر ماندگار ایفای نقش کرده اند.

معصومیت از دست رفته
داستان این سریال، به سده نخست هجری برمی‌گردد و با محوریت شخصیتی به نام شوذب شکل می‌گیرد. شوذب از یاران علی است، منتهی اکنون خزانه‌دار کوفه و امویان شده‌است. میرباقری شوذب را در میانه عشق بین دو زن ترسیم می‌کند.

اولین زن ماریا است که زمانی مسیحی بوده‌است و خاطرات شیرینی از دوران خلافت علی دارد که به منزل آن‌ها سر می‌زده‌است و دستگیر فقر و تنگدستی‌شان بوده‌است. دیدن شوذب، ماریا را به یاد علی می‌اندازد و همین بتدریج علاقه او را به شوذب شکل می‌دهد. ماریا که پس از مرگ مادر به دیر سپرده شده و به قالب راهبه مسیحی درآمده است، همچنان دل در گرو عشق شوذب دارد و برایش پیام‌هایی عاطفی می‌فرستد و در مواجهه بین این دو، شوذب نیز گرفتار عشق ماریا می‌شود.

اما زن دوم یک یهودی است به نام حمیرا که با شمایل کولی‌وار خویش، دل شوذب را می‌فریبد و او را بتدریج با وسوسه به راهیابی بیشتر به دستگاه خلافت امویان، از ایمان دور می‌سازد.

به این ترتیب سریال میرباقری در یک عرصه دوسویه شکل می‌گیرد: سویه‌ای که نهایتش به سعادت ختم می‌شود و سویه‌ای که فرجامش جز شقاوت نیست و اکنون شوذب باید بین این تنگنا راهی را برگزیند.

همان طور که گفته شد تعداد آثار با کیفیت بالا و ماندگار در حوزه عاشورا و اربعین هنوز از تعداد انگشتان دو دست کمتر است. این موضوع را با «شهرام اسدی» کارگردان فیلم ماندگار «روز واقعه» در میان گذاشتیم.

شهرام اسدی: «روز واقعه» را عشق ماندگار کرد
شهرام اسدی درباره ماندگاری اثری نظیر «روز واقعه» گفت: خدا را شکر فیلم روز واقعه تا به حال بیش از ۵۰ بار از تلویزیون پخش شده است و هر بار مخاطبان اثر از هر طیفی که بوده اند با عشق به تماشای آن نشسته اند که این بزرگترین دستاورد برای من است.

وی با بیان اینکه این فیلم دلایل ساده‌ای برای اقناع معنوی مخاطبش دارد، توضیح داد: روز واقعه مخاطبش را از نظر معنوی مخاطب را اقناع می‌کند بدون اینکه به ورطه شعار بیافتد. در حقیقت فیلم به مخاطب خود احترام می‌گذارد و باور‌های او را مخدوش نمی‌کند.

وی افزود: فیلم مانند یک سمفونی است. هارمونی خود را دارد و یکپارچه مخاطب را لبریز از ایمان و باور به راه راستین امام حسین (ع) می‌کند. همه چیز در فیلم از شروع تا پایان، از لباس تن بازیگران گرفته تا خاروخس صحرا و تا سپیدی خاک، همه رو به سوی او (امام حسین (ع)) خود را تنظیم کرده‌اند. از نقطه‌نظر تکنیکی هیچ‌چیز بالاتر از دیگری نمی‌ایستد. همه یکسان و برابر سمفونی او را می‌نوازند همین باعث شده تا مخاطب با دیدن فیلم فریب نخورد و در بن بست‌های هیجانی کاذب گرفتار نمی‌شود.

 

آن زمان کسی به فکر خودنمایی نبود
اسدی درباره بازیگران روز واقعه نیز اظهارداشت: همه بازی‌ها منحصر به فرد است. مانند بازی‌های عصا قورت داده امروزی نیست. همه همدل بودند. کسی همزمان چند قرارداد با هم نداشت. کسی به فکر خودنمایی و گرفتن سیمرغ نبود! همه عاشق بودند. همین عشق هم کار را ماندگار کرد.

این کارگردان در پاسخ به این سوال که چرا این روز‌ها آثار ماندگاری در حوزه قیام عاشورا و اربعین ساخته نمی‌شود؟ گفت: این اتفاق ماحصل شرایط مختلفی است، ولی هنوز بی‌کم و کاست، حقانیت راه حسین (ع)، ظلم ستیزی او و ایستادگی اش در برابر ظالمان زمان، خون مرا به‌جوش می‌آورد و همانند همیشه مرا به سوی خودش می‌خواند.

وی افزود:، اما چه باید کرد که زمانه، دیگر زمانه معصومیت‌ها و همدلی‌ها و ارادتمندی‌های خالصانه گذشته نیست. بین همدلان، پراکندگی افتاده و عشق پاره‌پاره شده است. مدیران و سیاستگذاران فرهنگی هم -که همواره باید افق دیدشان وسیع‌تر و جلوتر از جامعه باشد- در هیاهوی تعجیل و تنگنا و تنگدستی گرفتار شده‌اند. این است که روز واقعه‌ای دیگر، با همان میزان از دلدادگی، تقریبا ناشدنی است.

وفاداری به فیلمنامه بیضایی
کارگردان روز واقعه درباره میزان وفاداری اش به فیلمنامه بیضایی نیز توضیح داد: در ۱۰۴ دقیقه‌ای که مدت زمان فیلم است میزان آنچه تغییر کرده کمتر از حتی ۵ درصد است؛ و شما به امروز نگاه نکنید. شرایط سال ۶۷ را درنظر بگیرید که هیچ‌کس دنبال دردسر ساختن فیلم تاریخی و مذهبی نبود. ۸ ماه تمام فیلمنامه بی‌نقص و ارزشمند بهرام بیضایی را به دندان گرفتم و به هر جلسه‌ای که فراخوانده شدم، رفتم و از کلمه به کلمه آن دفاع کردم و به پشتیبانی مدیران دلسوز آن زمان در برابر خیل بی‌شمار مخالفان ۹۵ درصد، آن را حفظ کردم.

وی در پایان در پاسخ به این سوال که اگر امروز روز واقعه را بسازید چه فرقی با فیلمی که ساخته اید، دارد؟ گفت: قطعا فیلم دیگری می‌شد. حداقل جلوه‌های ویژه بیشتر و بهتری می‌داشت که من در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ از آن بی‌بهره بودم. طبیعتا از نقطه‌نظر پردازش رنگ‌ها امکانات بهتری می‌داشتیم؛ و کیفیت موسیقی و صداگذاری آن بالاتر می‌رفت. اما نمی‌دانم چه بر سر آن حس ظریف و دقیق و مومنانه درون فیلم می‌آمد!