نیمه پنهان تاریخ اصفهان در تپه اشرف

به گزارش خبرگزاری صداو سیما،مرکز اصفهان؛تاکنون از اشرف، یگانه تپه باستانی شهر اصفهان، آثار و بقایای با ارزشی از دوران تاریخی ایران شامل هخامنشی، سلوکی، اشکانی، ساسانی، اسلامی و سده‌های ۴ و ۵ و در نهایت ۱۲ هجری قمری کشف شده است.
پیش از این آثار تاریخی اصفهان را تنها با آثار دوران سلجوقی و صفوی می‎شناختند، یافته‌ها در تپه اشرف نشان داد که قدمت این شهر دست کم به پیش از اسلام می‌رسد و آثاری هم اولین بار از دوره اشکانی در نصف جهان کشف شد.
           گردشگری فرهنگی درهویت گمشده تاریخ اصفهان
برای شنیدن سخن کسانی که امروز خاموشند، باید با احتیاط گام برمی داشتم، قدم گذشتن در دنیای زندگی گذشتگان خیلی هم راحت نبود، نیمه دوم مرداد ۱۳۹۹، داشتم در دوران نیاکانم درتپه اشرف قدم می‌گذاشتم، آن هم بخش گمشده تاریخ اصفهان.
فارغ از زندگی ماشینی امروزی و شیوع بیماری ناشناخته کرونا، قدم به قدم در میان این محوطه قدیمی و ماحصل کاوش‌های تاریخی، لذتی از غرور و هویت را تجربه می‌کردم.
۱۰ سال پیش بود که نخستین کلنگ حفاری علمی در اینجا زده شد.
علیرضا جعفری زند سرپرست هیئت باستان شناسی تپه اشرف آن زمان همزمان با فصل اول کاوش‌ها در جمع خبرنگاران می‌گفت: این کاوش‌ها مربوط به تاریک‌ترین دوران تاریخ ایران است چرا که از انتقال از دوره ساسانی به اسلامی اطلاعی درست نیست.
آن زمان گفته می‌شد گمانه‌های تاریخی در مورد این تپه تاریخی احتمالا به پیش از اسلام و قرون اولیه بعد از اسلام می‌رسدو بیش از ۵۰ فصل کاوش نیاز است.
گمانه‌هایی که چند سالی است دوره‌های تاریخی را طی کرده و به یقین رسیده است.
            تپه اشرف اصفهان چه برای گفتن دارد
سارویه، کهن دژ یا تپه اشرف؟ "ابن ندیم"، نویسنده کتاب "الفهرست"، اطلاعاتی ارزشمند درباره کهن دژ را از کتاب "اختلاف الزیجات " بلخی آورده است: ایرانی‌ها پس از اینکه پوست درخت خدنگ را برای ثبت، نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند، کهن دژ در"جی "را بهترین مکان برای نگهداری آن‌ها یافتندو در آنجا عمارتی «سارویه» را بنانهادند.
اعراب پس از تصرف اصفهان، بنای بیرونی کهن دژ از جمله کتابخانه سارویه را ویران کردندو این محوطه تاریخی هم از حمله اشرف افغان درامان نماند.
طبق گزارش کارشناسان میراث فرهنگی، در سازه سارویه، معماری از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود. یافته‌های باستان شناسی نشان می‌دهد که برخی از دیوار‌های عظیم دژ، متعلق به دوره ساسانیان واز سنگ‌های تراشیده شده حتی با طولی حدود ۷۵ سانتیمتر و روی آن‌ها در سده‌های نخستین اسلامی بنا‌هایی با خشت و گل ساخته شده است.
تپه‌های اشرف و جی به عنوان شناسنامه تاریخی کلانشهر اصفهان با یکدیگر در ارتباط بوده‌اند و جز یک حوزه فرهنگی هستند، اما جاده مالرویی که در دوره پهلوی دوم تبدیل به خیابان آسفالت شد، این دو تپه را از یکدیگر جدا کرد.
در سال ۱۳۶۰، چهار هزار متر از عرصه تپه اشرف در تعریض خیابان تخریب همچنین ضلع شرقی و غربی و جنوبی نیز به فضای سبز تبدیل شد و از ۱۲ هکتار عرصه تاریخی تپه اشرف امروزه هفت هزار متر آن باقی مانده است.
تپه اشرف در آبان سال ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۷۰ درفهرست آثارملی ایران به ثبت رسید.
                وقتی یگانه تپه اصفهان جهانی می‌شود
۱۰ سال پیش را یادم نمی‌رود، اهمیت کاوش شناسی درتپه اشرف تا اندازه‌ای بود که پایگاه موزه بریتانیا،اخبار این محوطه تاریخی را مفصل ترجمه کردو این موضوع گواهی دهنده این اصل است که این محل شناسایی شده و کاوش‌های آن در زیر ذره‌بین تمام دنیاست و شرق‌شناسان سراسر دنیا علاقه وافری به رمزگشایی آن دارند.
اشرف تپه‌ای است که با بررسی بازرسان باستان‌شناسی سازمان بین‌المللی یونسکو قدمت آن دو هزار ۵۰۰ ساله تخمین زده شده است.
وقتی سخن از قدمت و تاریخ می‌شود به دنبال آن هویت هم معنا پیدا می‌کند حال اینکه ایران خود سرزمینی کهن است و جستجوی تاریخ گمشده اصفهان، دنیایی از شگفتی و تاریخی اسرارآمیز را رازگشایی می‌کند.
            قدم در تاریخ گمشده اصفهان با کلنگ و کمچه
یک سلام، مرا از دوره پیش از اسلام سپاهان به آستانه چهل و دوسالگی انقلاب دراصفهان آورد. دکتر جعفری زند سرپرست هئیت باستان شناسی تپه اشرف با دردست داشتن تکه ایی سفالی را در حال احوالپرسی دیدم؛ تکه‌هایی که بیش از کلام استاد، هزاران حرف از دل تاریخ برای گفتن داشت هنوز هم مثل گذشته، با وجود مشغله کاری، از استادی دانشگاه گرفته تا باستانی شناسی و... صمیمانه دعوتم را برای تهیه گزارش پذیرفت و سریع مقدمات حضور مرا در محل تپه فراهم کرد.
در نگاه اول روی تپه اشرف، شبکه‎هایی از مربع با اضلاعی در حدود ده متر و به‎صورت شطرنجی که با توجه به نقطه مبداء تقسیم‎بندی شده بودند، دیدم به گفته استاد جعفری زند برای ایجاد نظم در کاوش، همه سطح محوطه با این‌ها که “ترانشه” نام داردند در دو ردیف عمودی و افقی با دو کد مجزا (عدد و الفبا) نامگذاری می‎شود.
به سراغ چاهک‌هایی رفتیم و معلوم شد برای شناسایی و تعیین حدود تپه‎های تاریخی بخصوص در دامنه‎های آن اقدام به حفر آنهامی‎کنند که اصطلاحاً " گمانه"خوانده می‎شود.
استادمی گوید:در فصل پنجم کاوش‌ها، پولی که پرداخت شد به قدری ناچیز بود که در حد ۲ یا ۳ گمانه بود در حالی که من سه ترانشه باز کردم و واقعا از همه چیزمان زدیم برای اینکه این کاوش یک کاوش درست و حسابی باشد و خیلی هم خاکبرداری کردیم.
این شروع توضیحات رئیس هیئت باستان شناسی از دل تاریخ تپه اشرف همراه با مستند‌های موجود بود.
جعفری زند، با نشان دادن دیوار‌هایی اضافه می‌کند: مهم‌ترین دستاورد کاوش‌های پیشین شناسایی بخش‌هایی از قلعه ساسانی بودکه اکنون کنار خیابان مشتاق مشهود است.
بر بقایای دژ در دوران اسلامی یک بنای محقرانه روستایی ساخته و پا‌های مشاهده شده در این بنای تاریخی مربوط به کودک پا برهنه‌ای ۱۰ تا ۱۲ ساله است.
البته ردی از کفش‌ها نیز در این نقطه وجود دارد که با نعل پوشانده شده است.
به سمت روی تپه حرکت کردیم، استاد می‌گوید: در فصل پنجم کاوش (سال ۱۳۹۰) حوض‌خانه و بنای نیمه‌تمام کاخی را که بر اساس مستند‌ها توسط اشرف افغان در قرن دوازدهم با روش پیچیده ساخته و نادرشاه آن را ویران کرده بود کشف کردیم.
از اینجا دیگر باید آهسته گام برمی داشتیم تا از راه‌های باریک تونلی شکل، عبور می‌کردیم؛ به محلی رفتیم که باستان شناسان در ششمین مرحله کاوش پس از وقفه‌ای سه ساله، با تمرکز بر ضلع جنوب غربی این اثر تاریخی، موفق به کشف بقایای یک دیوار خشتی شدندکه بیانگر تنوع نوع معماری تپه اشرف است و بعد از بررسی مشخص شد آثاری سفالی شکل از دوره هخامنشیان روی آن حک شده است.
استاد می‌گوید:این دیواره در عمق ۲۱۰ سانتیمتری نمایان شد که چهار رج از خشت‌های این دیواره به جای مانده، دارای خشت‌هایی دراندازه‌های ۱۰ در ۴۰ در ۴۰  و بخش شمالی  آن  هم در زیر ۶۰۰ سانتیمتری خاک و خرده سنگ مدفون است.
بخش‌های مختلف تپه اشرف، به گونه‌ای بود که به سختی به محل کشف‌های تاریخی می‌رسیدیم، ولی وقتی به وادی دوره اشکانی که امسال کشف شده، رسیدیم، ذوق ویژه‌ای در کلام و برق خاصی در چشمان استاد دیدم.
گمانه زنی‌ها به فاصله ۱۰ متر به ۱۰ متردر حال اجراست؛ کارگاهی که از سه ردیف سفال تو در تو و بر روی پایه سنگ لاشه ساخته شده بود و در اطراف دیواره‌های آن آثار سوختگی شدید، جوش کوره و قطعات فلز وجود داشت، استاد جعفری زند با نشان دادن کوره ذوب فلز می‌گوید: در یکی از جداره‌های این کوره یک سکه مسی اشکانی بدست آمده که بر روی آن حروف یونانی کامل مشخص است درواقع سکه‌های نقره‌ای بیشتر در مرز‌ها و خارج از امپراتوری‌ها ساخته می‌شد، اما سکه‌های مسی محلی است.
در کنار کوره، سکوی بلندی دیدم که بخشی از آن مشخص نبود، می‌گوید: ادامه آن زیر پیاده رو مدفون است همچنین بخش‌هایی از این کارگاه ذوب فلز زیر خیابان و فضای سبز شهرداری قرار دارد و به همین علت، امکان پیشروی کارگاه وجود ندارد.
درادامه در حاشیه خیابان به موازات ضلع شمال شرق تپه، به محل کشف چاه سنگی مربعی شکل رسیدیم، که به شیوه بسیار ماهرانه‌ای دراندازه‌های ۱۱۲ در ۱۱۲ سانتی متر و به عمق ۶ متر در صخره تراشیده شده است. این باستان شناس ادامه می‌دهد: این نمونه چاه تاکنون در اصفهان دیده نشده و مهارت آن بی نظیر و همانند چاه قلعه بندر شیراز و نمونه‌های مشابه‌ای در محوطه ساسانی دارابگرد وایج اصطهبان فارس است.
کف چاه سنگ بوده و آب از لایه‌های آن ترواش می‌کرده است می‌خواهیم اینجا در و پلکان فلزی ساخته تا در هنگام لزوم بتوان به آن دسترسی پیدا کرد.
به محل کشف اسکلت یک اسب چهارساله و گورخمره‌های اشکانی کشف شده رسیدیم، استاد جعفری زند توضیح می‌دهد:سر به سمت بدن حیوان برگردانده شده بود.
شواهدی از یک سکو، بقایای یک کوزه و ستون فقرات یک اسب نشان از معماری قبری دارد که پیرو آیین مهراشکانی در این گورستان طراحی شده است.
بعد با نشان محل کشف اسکلت یک زن دوره اشکانی، می‌گوید:صورت آن به طرف شرق روی کتف چپ گردانده شده و نوع تدفین مهرپرستی (آیین رسمی اشکانی) بود.
کشف این نوع تدفین در تپه اشرف برای تاریخ اصفهان بسیار با اهمیت است، چون تاکنون چنین پدیده‌ای در مرکز ایران گزارش نشده بود.
در فاصله ۱۰ متری از جسد بانوی اشکانی، به محلی رفتیم که به تازگی، اسکلت یک دختر نوجوان حدود ۱۲ تا ۱۳ سال با قد حدود ۱۶۰ سانتی متر کشف شده که به صورت طاق باز و بر روی خاکولی به علت رطوبت زیاد آسیب دیده است.
استاد جعفری زند با بیان اینکه به علت آشفتگی شواهد معماری و اشیاء این دو قبر، به احتمال زیاد در تاریخ بسیار دور، گور‌ها باز شده اند می‌گوید: جسد بانوی اشکانی که در چند هفته گذشته در شمال تپه اشرف پیدا شد سر به سوی شرق یعنی طلوع آفتاب بود، اما جسد دختر نوجوان ۱۳ ساله طاق باز تدفین شده است.
طبق مطالعاتم، در گورستان‌های دوران اشکانی و تدفین‌های دوران مهرپرستی اجساد به جهت‌های مختلف به صورت طاق باز یا صورت به سمت شرق دفن می‌شدند و برخی هم معتقدند مهرپرست‌ها این عادت را داشتند که هر زمانی مرده دفن می‌شد صورت به همان جهتی بود که خورشید قرار داشت.
استاد جعفری زند با شناسایی و کشف این اسکلت احتمال می‌دهد که در شمال تپه اشرف یک گورستان بزرگ اشکانی وجود داشته باشد، اما به علت قرارگیری خیابان مشتاق در سمت شمال و فضای سبز در پایین یافته ها، ادامه کاوش‌ها مقدور نیست.
پس از حدود هفت ساعت گردش تاریخی در تپه اشرف، به محل فعالیت دیگر باستان شناسان می‌رویم در سکوت خیلی با احتیاط کار می‌کنند همانند یک جراح در اتاق عمل.
سرپرست هیئت باستان‌شناسی تپه اشرف اصفهان در پایان گفتگو، از کمبود اعتبار و توجه کم متولیان به لزوم گسترده‌کردن کاوش‌ها و نجات شواهد تاریخی دوران ناشناخته اشکانی در اصفهان و در قلب فلات مرکزی ایران انتقاد می‌کندو می‌گوید: همه کاوش‌های ۱۰ سال گذشته نیمه تمام رها شده است.
انباشته‌های تاریخی تپه اشرف اصفهان
فصل اول، دوم، سوم وچهارم کاوش سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۰: کشف بقایای بنای قلعه ساسانی
فصل پنجم درسال ۱۳۹۴:کشف بقایای کاخ اشرف افغان روی تپه
فصل ششم در سال ۱۳۹۷:کشف آثار دوره هخامنشیان و سلوکیان در ضلع جنوب غربی
همزمانی کاوش با اجرای طرح نجات بخشی آثار تاریخی تپه اشرف در مسیر خط لوله
گذاری برای تقویت آبرسانی به مرکز اصفهان /تا این ۶ فصل، فقط خرده سفال کشف شد.
فصل هفتم کاوش از دوم اردیبهشت ۹۹ که تا کنون (ادامه دارد) / گمانه زنی با رویکرد نجات بخشی: کشف بیش از دوهزار قطعه سفال از دوره اشکانی و ساسانی در تپه اشرف که تعداد بسیاری از آن‌ها قابلیت اتصال (تبدیل به ۲۰ کوزه) دارد/ گورخمره، اسکلت کامل یک زن و دختر نوجوان و اسکلت یک اسب چهارساله با فاصله از هم با آیین تدفین مهری از دوره اشکانی/چاه سنگی ساسانی، مربعی شکل به عمق شش متر/ کشف سفال‌های سالم سلجوقی و آل بویه یک کارگاه و کوره ذوب فلز
تاکنون افزون بر ۲۰ هزار قطعه سفال از دوران مختلف تاریخی و یک سکه دوره ساسانی کشف شده است. کاوش‌ها با فعالیت ۱۷ باستان شناس آغاز شد، اما الان به علت کمبود اعتبار، این تعداد به ۶ نفر رسیده است.
اعتبار تخصیصی کاوشها:فصل اول تا چهارم: ۱۷۰ میلیون ریال/فصل پنجم:حدود ۲۷۰ میلیون ریال /فصل ششم: حدود سه میلیارد ریال /فصل هفتم با فراهم کردن مقدمات دست کم چهار میلیارد ریال مورد نیاز است.
عبور لوله‌های آب از محوطه دوره پیش از اسلام
استاد جعفری زند باستان شناس می‌گوید:کسی فکرش را نمی‌کرد در این منطقه آثاری از تاریخ گمشده اصفهان پیدا شود وگرنه هیچ گاه اجازه لوله گذاری آب داده نمی‌شد. درواقع برای ادامه کاوش نیاز به همکاری شهرداری اصفهان و شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان مشهود است.
با گذشت چند دهه از سکوت و بی‌توجهی به تپه تاریخی اشرف و احداث خیابان، بوستان و نمایشگاه بین‌المللی در حوالی این منطقه (خیابان مشتاق) سرانجام با آغاز طرح لوله‌گذاری شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان، در سال ۱۳۹۷ بار دیگر توجه به این منطقه باستانی جلب شد و گروه‌های باستان‌شناسی در عملیات نجات بخشی آثار تاریخی، به مطالعه و کشف زوایای پنهان آن اقدام کردند.
به گفته سرپرست هیئت باستان شناسی تپه اشرف، اداره آب و فاضلاب منطقه ۱ اصفهان ،طرح لوله گذاری را آغاز کرده، اما ۶۰۰ متر ازمحدوده طرح را خط قرمز اعلام و ادامه اجرای طرح را به پس از گمانه زنی‌ها محول کرده ایم.
درادامه پیگیری موضوع با سعید توکلی مدیر دفتر بهره برداری و توسعه تأسیسات تأمین، تصفیه و خطوط انتقال شرکت آب و فاضلاب استان اصفهان تلفنی گفتگو کردم.‌
می‌گوید: اجرای طرح تقویت فشار آب مرکز اصفهان به طول سه هزار و ۴۰۰ متر (از کانال جی شیر تا میدان بزرگمهر) در ششم دی سال ۱۳۹۷ با پیش بینی زمان بندی سه ماهه آغاز شد.
از این میزان یک کیلومتر در محدوده تپه اشرف قرار داشت که با هماهنگی میراث فرهنگی، خاکبرداری‌ها انجام شد که هم گام با فعالیت باستان شناسان آنجا بود.
پس از آن با کشف آثار تاریخی، ادامه اجرای طرح در این محدوده به طول ۲۵۰ متر متوقف شد و همچنان منتظر نتیجه نهایی میراث فرهنگی هستیم.
                            تپه اشرف را باورکنید
مسئول باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با تأکید بر لزوم ادامه کاوش‌ها در این تپه تاریخی می‌گوید: طرح تقویت آبرسانی محدوده تپه اشرف متوقف و گزارش باستان شناسی به شورای فنی در تهران ارسال شده تا تصمیم گیری شود.
به آقای علمدار علیان می‌گویم مقرر بود، اشرف به عنوان تنها تپه باستانی کلانشهر اصفهان به سایت موزه تبدیل شود تا در حین کاوش، بازدید گردشگران هم از آن ممکن باشددر پاسخم می‌گوید: به علت کمبود اعتبار تبدیل تپه اشرف به سایت موزه مسکوت مانده است، اما هم اکنون همه مسیر‌های پارکینگ نمایشگاه به سمت این محوطه باستانی مسدود شده تا از بروز آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری شود.
وی در پایان تأکید می‌کند: کاوش‌ها و ایجاد سایت موزه تپه به دست کم ۱۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد.
قدرت اله نوروزی شهردار اصفهان امسال در بازدید از تپه اشرف در حضور برخی از اعضای شورای شهر، آمادگی خود را برای گسترش کاوش‌های این منطقه اعلام کرد.
                          اهمیت رازگشایی تاریخ گمشده
باستان شناسی با کار و تلاش، چه گرما و چه سرما و با تحمل سختی‌های بسیار همراه است؛ می‌گویند باستان شناسی ۵۰ درصد روی زمین و ۵۰ درصد زیر زمین است.
بنابراعلام پژوهشکده باستان شناسی کشور، تخمین زده می‌شود بیش از یک میلیون اثر باستانی در ایران وجود داشته باشد که از این تعداد حدود ۵۰۰ هزار اثر شناخته شده‌اند و جالب آنکه تنها حدود ۳۶ هزار اثر از میان این تعداد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که ۱۰ درصد کل آثار را نیز در بر نمی‌گیرد.
درست است که باستان شناسی ایران اکنون به درجه‌ای از ترقی رسیده است که در مقیاس منطقه‌ای حتی می‌تواند سخنی برای گفتن داشته باشد، ولی با این حال باید به این نکته اذعان داشت که اندام باستان شناسی ما آنچنان ستبر نشده که بار عظیم میراث باستان ما را به خوبی و چابکی تحمل کند.
ایران جزء معدود کشور‌های دارای پرشمار‌ترین آثار باستانی جهان و یکی از مراکز مهم فرهنگی و تمدنی بشریت است به همین علت بار مسئولیت ما برای نگهداری این آثار چند برابر می‌شود، چرا که شناخت، نگهبانی و حراست از این میراث گرانسنگ، نیازمند ابزار، رویکرد‌ها وروش‌هایی است که پویا و کارآمد باشند.
اگر یک حرکت فراگیر و نهضت عمومی برای مستند نگاری و مستند سازی بنا‌ها و یادمان‌های ایران به کمک روش غیر مخرب و نسبتا ساده‌ای که امروزه در بازسازی‌ها و مستند نگاری‌های دو بعدی و سه بعدی مرسوم شده است آغاز شود، بی تردید گام مهمی برای حفظ مهمترین و شاخص‌ترین آثار فرهنگی، باستانی و تاریخی ایران برداشته می‌شود.
کاوش‌هایی که در تپه اشرف از سال ۱۳۸۹ و در هفت فصل انجام شد همه با وقفه‌های چند ساله همراه بوده که یقینا اگر هر ساله و حتی در سال یک فصل هم، کاوش‌ها انجام می‌شد، می‌توانستیم دست آورد‌های بهتری داشته باشیم.
هم اکنون هم آنچه در این تپه تاریخی انجام می‌شود کاوش نیست و در واقع نجات بخشی آثار تاریخی در مسیر لوله گذاری شرکت آب و فاضلاب است که شواهد تاریخی بی نظیری را از دوران پیش از اسلام اصفهان در بر داشته است.
حالا که نتایج گمانه‌زنی‌ها اهمیت این تپه یگانه اصفهان را بر همگان روشن کرده و کلنگ و کمچه دانش نوبنیاد باستان شناسی، سریع‌تر از قلم مورخان، لایه به لایه و دوره به دوره پیشینه تاریخی نصف جهان را زیر جراحی های بی امان خود گرفته و می کاود و درباره اش داوری می-کند، واضح است که این مجموعه ارزشمند باستانی نیاز مبرم به حفاظت کاوش‌های مستمر دارد نه حرف‌هایی که زمان‌بر است.

یادمان باشد اصفهان یک کلانشهر تاریخی است و اجرای هر طرح و برنامه ایی درآن باید منسجم و با برنامه‌ریزی باشد. همه چیز راهکار دارد، کسی با مدرنیته و ... مشکلی ندارد، ولی همه کار‌ها باید فکر شده باشد.
                    نویسنده: سیده پروین امامی